Ge Moka Teteka
Aaron —awa embo tuturobéda God mi avigesisina pirisi arate. Edo Aaron da orobe awa matu God mi avigesisina pirisida buro orote Judah embomainda doda (Exodus 28—29). Aaron awa Levi da ewowoda edo gumbari, edo Levi awa Jacob da mamai 12 ainda da (1).
alebasita [English: alabaster] —awa ganuma gadae davebé, tamo ove ainya de nonda de (ainda dao nei awa ‘onyx’). Iji matuda embomaimi yai Egypt ainda maundo oriedo esitera. Sigi alebasita ganumami ari awa mina bajinabé piedo bari rorae.
anela [English: angel] —awa asisi daveda dao. Dao eiwa Guriki da ge angelo edo gumbari. Ainda moka awa ‘bino piari embo’. Iji tuturoda God mi awamane esisina, edo ainda amboda imo embo enembo esisina. Asisi dave eiwawa God da bino piari buro embobo. Awamanemi God tumondebain edo era, edo God da gebé ari embobo kondade edo era. Awamane awa embo bebetegarida asisi ae. Daedo, awamane awa embo wasiride iterada asisi ae. Awarata, awamane embo enemboda kariwa ango bari tao edo era (Psalm 148:1-5; Luke 1:19, 26; Iwata Ari 12:6-11; 27:23; Hiburu 1:13-14; 13:2; edo Jude 9).
Aodari [English: Law] —awa ge berari God mi Moses de piesiri gagurisina. Awatedo, Judah embomaimi ove gaiari ipa da (5): Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, edo Deuteronomy awa, dao ‘Aodari’ tedo esitera.
Aodarida atopapasigari [English: teachers of the Law, scribes] —awa embobo God mi Aodari Moses de pipisisina awa Judah embomai atopasido esitera. Awamaneda burobé awa Moses da ove gaiari ipa da (5) (Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, edo Deuteronomy) awa atopasido esitera.
Aodarida jirogari embo [English: wise man of the Law, lawyer] —awa Judah embomainda embo bajina. Awamane God da Aodari awa gidogogo ari ami sima dave edo eora. Edo awamaneda nenei awa daedo Parasi mane. ‘Aodari’ da moka awa ge berari God mi Moses de piesiri gagurisina.
asi okain aurimi ari [English: chain(s)] —awa bundari rorae goroba.
asisi beyae [English: evil spirit] —awa embo betarida asisi ae. Awamane awa Satan da anelamane. Iji matu God mi anelamane berari esisina (Kolosi 1:16). Ainda amboda, God da anela bajina dao Satan mi ainda ge jinjisina (Isaiah 14:12-15). Iji angode Satan mi God da ge jindesiri anelamane nenei Satan ambo ambo esitera (Amboda Idegaina 12:3-4). Iji boroko, Satan da anelamanemi embomai udumboro God da ge jindedo Satan da jipapa bebegae ambo ambo edo era. Edo iji nenei awamane embo enemboda doda torido awamaneda tamo jigamo edo era.
Badari [English: Lord] —awa God da dao nei. Iji nonde ainda ove tuturoda akuta awa ‘B’ bajina, ainda moka awa ‘Embo Bajina’ o ‘Gisijiari Bajina’. Hiburu geda gaiari awa Adonai. Ove Kotopu Matuda gaiari arapa esisina, dao awawa God da dao nei (Genesis 15:2; Deuteronomy 3:24; Psalm 38:22; Daniel 9:19). Ge dá awara Guriki geda gaiari awa Kurios. Edo Ove Kotopu Tekada gaiari arapa esisina, Yesu imo akuta dao dá awara jigamo edo esisina (Matthew 7:21, 22; Mark 5:19; Luke 19:31 edo John 13:13). Edo daedo, Yesu da ambodanimi imonde dao dá ango tedo esitera (Matthew 8:25; Luke 5:8; John 6:68 edo 20:28). Iji tuturoda God Mamo ae ainda Mai demi roviravi berari utu ae butu de esitera, edo gundo aedade roviravi berari matawa sima edo era (Genesis 1:1-31; John 1:1-3; Kolosi 1:16‑17; Amboda Idegaina 4:11). Awatedo, Ove Kotopu Matu ae Teka deda gaiari arapa edo era, ‘Badari’ awa God Mamo ae ainda Mai deda dao.
BADARI [English: LORD] —awa God da dao nei. Giwo, iji nonde dao eiwa ove babain mi gaiedo era, ainda moka awa ‘Na awa Natopo Itari’ o Hiburu ge awa Jehovah (Exodus 3:14-15).
Badari da Begata [English: The Way of the Lord] —awa Yesu gebé ari embomainda doregarida dao nei.
bebetegarida sima ari yai [English: the waiting place of the dead] —Yesu da betae gisida, yai awawa embo bebetegarida asisida sima ari yai. Ainda dao Guriki da geda awa Hades.
binei [English: demon, devil] —awa asisi beyae da dao nei (giwo, ainda ove tuturoda awa ‘b’ saka). Edo dao ango gawa, ainda moka awa asisi beyae dá awara.
Binei [English: Devil] —awa Satan da dao nei (giwo, ainda ove tuturoda awa ‘B’ bajina). Edo dao ango gido, ainda moka awa Satan dá awara.
Bread Badari Siwo Piaeda Bondo [English: Feast of Unleavened Bread] —awa doregari bajina Judah embomaimi pura da (1) sima edo esitera. Doregari awa God da Darutegari Bondoda doregari ambo ambo edo esisina. Iji angode Judah embomai Egypt da bundari embomai isima edo esitera, God mi ge okain Moses de tesiri Egypt dodo boraebé awamane kundo idegesisina. Awatedo, awamane iji itae, badari siwo bread de piae tepo ingitera. Awatedo, doregari einda Judah embomaimi badari siwo awamaneda bread de piae tepo ingedo indora (Leviticus 23:4-8; Deuteronomy 16:1-4).
Caesar —awa Rome da Gisijiari Bajinabé da dao nei. Yesu da engari ijide Rome da Gisijiari Bajinabé da dao awa Caesar Augustus. Embo ami 31 B.C.—A.D. 14 Rome da yai gisijido esisina. Ainda amboda, A.D. 14—37, Tiberius Caesar Rome da Gisijiari Bajinabé da dero sima edo esisina.
deguta [English: day] —da moka awa 24 ora, edo deguta 7 awa pura da (1).
dungari rorou [English: burnt offering] —Abraham ae Moses deda ijide embo jiwae wo neindekainde awamaneda god da yai pisido esitera. Awamanemi wo awa gisi gaioro betoro tenembada piedo dungedo esitera, god nenei awa embo.
Embo da Mai [English: Son of Man] —Yesu imo akuta dao eiwa jigamo edo esisina (Matthew 12:40; Mark 10:45; Luke 12:8; John 3:14). Ainda mokabé awa Yesu awa God da Avigari Embo. God mi Yesu butuda piesiri gupusina, awatedo, God da awara tari Yesu da yai isira. Yesu awa embo enembo, edo daedo imo awa God. Yesu dao eiwawa Daniel da ove gaiari matu ainda awa budo jigamo edo esisina (Daniel 7:13-14).
embo kokotopu [English: holy people, saints] —awa Yesu da gebé ari embomai. God awa kotopu, edo imo Yesu da gebé ari embomai avigedo tonembesisina. Awatedo, awamane berari awa kokotopu God da jisida (Rome 8:28-30; I Korinth 6:11).
eniya ge [English: riddle talk, parable] —1) awa ge jirari tupogo Yesu mi jigamo edo esisina. Geda atopatari ami embomainda gebé ari kondade ari badarate. 2) awa kariwa ge Yesu mi embomainda wasirida budo jigamo edo esisina. Edo Yesu da ge ango, Yesu da atopatarida moka awa embomainda yai ari arapa arate.
frankincense —awa ni mu paingari deposi embomi dungoro muno dave piedo esisina.
ganu [English: money] —Embomaimi rorae awa jigamo eite roviravi nenei oriedo era. Binandere ge ‘ganu’ awa ge ‘ganuma’ da edo gumbari.
God da bowa [English: God’s shelter, tabernacle] —Iji angode Israel embomai yai abu damodamoda itero God mi Moses de sisina, ainda tumondebain ari bowa gambarate. Edo God mi nongo nongo aini kariwa awa tesiri gosisina (Exodus 26). Awatedo, Moses mi ge okain tesiri Israel embomaimi bowa awa esitera. Edo bowa doda piari tembari okainda mauwa pipisisina. Edo mauwa doda awa ganuma tote (2) kapari ainda God da ge okain ajigari 10 ami gagurisina. Edo Israel embomaimi awamaneda rorou kundo maundo bowa ainda pipitora edo gundo iji ainde Solomon mi oro kotopu bajina Jerusalem nasida gapusina.
God da Darutegari Bondo [English: God’s Stepping-over Feast, Passover] —Iji matu Judah embomai yai Egypt ainda bundari embomai isima edo esitera awa, God mi gundo awamaneda gitopo embomainda buwo berari desiri bebetegesitera. Ata iji ainde, Judah embomaimi God da ge kera edo sipu mamai dedo, ororo budo awamaneda mando da da, ainda manguro beda gusitera. Edo God mi kariwa awa gido awamaneda buwo dae betae darutegesisina. Awatedo, imo kotembu kotembu ari deguta dao ‘God da Darutegari Bondo’ Judah embomainda yai pipisisina (Exodus 11, 12; Leviticus 23:5; edo Deuteronomy 16:1-8).
God da gisijiari [English: God’s kingdom] —da moka tote (2) awa: 1) Edo gido embo da (1)mi Tonembari Embo, Yesu, ategedo baina, God mi embo awa gisijiaina. 2) Iji amboda, Yesu tekago butuda gundo embomai berari butuda gisijido aina.
gurepi [English: grape] —awa dongo evekarada dao, edo ainda be awa pasiporo ango. Embomaimi be awa tapedo ainda gama budo un okain dao ‘waini’ siya edo era.
Iscariot —awa Judas da orobeda dao (Luke 22:3). Embo ami Yesu kundo ainda betarida pipisisina (Luke 22:48). Ove Kotopu da atopatari nenei kotembedo era, Judas awa Keriot nasida edo gumbari (Nasi Keriot da dao nei Joshua 15:25 doda awa Kerioth giwo!). Awatedo, Judas da dao Iscariot da yavi awa nasi Keriot dá ango.
itoroda badari [English: commander] —awa Rome da duduno ari embo bajinabé. Imo Rome da duduno ari embobo ajijigari 600 edo maundo 1,000 gisijido esisina.
itoroda gisijiari [English: centurion] —awa Rome da duduno ari emboboda badari. Embo awa Rome da duduno ari embobo ajigari 100 sima edo esisina.
Judah embomainda benunu oro [English: the Jewish people’s prayer house, synagogue] —Judah embomainda yai nasi da da ainda isima edo esitera. Oro ainda, Oena Apari Degutade berari, Judah embomai gundo dada edo Badari dasiga eite, benunu site, ainda ge atopasido esitera. Edo yai dá ainda awa Judah embomaimi awamaneda katari jido esitera, edo awamaneda mamai ajigari atopasido esitera. Yai awawa Judah embomainda wasiri toropu. Judah embomainda aodari isira awa, edo gido imomane benunu oro teka tuturo ain jipapa ewa, Judah embobo 10 gisibé doregawate.
Judah embomainda oro kotopu bajina [English: Judah people’s big holy house, temple] —awa Judah embomainda dasiga ari oro bajina da bé da. Oro awa Jerusalem nasi doda isinesina.
Keriso [English: Christ] —da moka awa ‘God da Avigari Embo’.
Levi da ewowo [English: Levi’s clan, Levi’s tribe] —Levi awa Jacob da mamai ainda da (1) (Genesis 29). Jacob da dao nei ‘Israel’ awa God mi pipisisina (Genesis 32:28). Jacob da mamai awa Israel da ewowo 12 esitera. Edo ewowo Levi da orobe awa God mi ainda oro kotopu bajinada buro orote avigesisina (Numbers 3). Aaron ae ainda mamai de awa Levi da ewowoda edo guputera, edo awamanemi God da bowada buro tuturo esitera.
Moses da Aodari [English: Law of Moses] —da moka awa ge berari God mi Moses de piesiri gagurisina. Awatedo, Judah embomaimi ove gaiari ipa da (5): Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, edo Deuteronomy awa dao ‘Aodari’ tedo esitera.
myrrh —awa ni mu paingari deposi muno davebé. Embomi rorae awa siya edo siwo budo esitera. Edo ainda jigamo ari nei awa Judah embomaimi awamaneda betari emboda tamo rorae ami gutedo goiedo esitera.
north —Edo ito dombu iji vitari kena pisido wareregedo ipa anda kena peposite yai north inono jisimi gata.
Oena Apari Deguta [English: Breath Taking Day, Sabbath] —awa Judah embomainda deguta kotopu. Iji tuturoda God mi utu de butu de esisina. Deguta da (1) maundo 6 buro esisina. Edo deguta 7 de (Saturday) buro dodo oena apisina (Genesis 2:1‑3). Ainda amboda God mi Judah embomainda yai ge okain pipisisina. Ango edo, awamane deguta da (1) maundo 6 buro edo esitera. Edo deguta 7 de (Saturday) buro dodo oena apeite God dasiga edo esitera (Exodus 20:8-10). Awatedo, awamanemi Saturday awa dao ‘Oena Apari Deguta’ pipisitera.
orega [English: cross] —awa inguta babain tote (2) oregedo jiari. Buriya embo awa orega ainda pioro duroro benomami ipatai deoro ingutada takimbeuri jioro erido petedo isite iji tote ta (2) ta tamonde (3) itae euri awamane bebetegedo esitera.
palawa [English: flour] —awa wheat be mundari.
Paradais [English: Paradise] —awa yai davebé dave. Iji angode Yesu da gebé ari embomaimi betara, awamane butu einda dodo yai ainda maundo iji natopo itara. Paradais da dao nei awa ‘utu’ (II Korinth 12:2-4; Amboda Idegaina 2:7).
Parasi mane [English: Pharisees] —awa Judah embomainda gebé ari jisi bajina Israel doda itora. Awamanemi God da Aodari gisi Moses da yai pipisisina awa dave edo gido ambo ambo edo esitera. Ata, awamane aribari neneinde ge okain neneinde daedo ainda tamonda pisido embomainde atopasido esitera.
Pentekos [English: Pentecost] —awa doregari bajinabé Judah embomaimi sima eora. Pentekos da mokabé awa ‘50’. God da Darutegari Bondo itae edo deguta 50 ainda amboda, Judah embomai bondo awa edo esitera. Aindabé awamaneda ‘wheat’ tari ari teka budo esitera, awatedo, iji angode awamanemi God dasiga eite doregedo bondo eora (Leviticus 23:15-21). Wheat da be awa tambara babaingaeda be ango. Pentekos da deguta daedo awa iji dá ainde God da Asisi Kotopu mi tuturoda Yesu da gebé ari embomainda yai gupusina (Iwata Ari 2:1-4).
peroveta [English: prophet] —awa God da bino onjigarida karigari embo o eutu. Awamane God da deroda petedo embomainda yai God da ge tedo esitera. Iji matuda God mi peroveta jiwae Abraham de Deborah de Samuel de Isaiah de Jeremaiah de angogo pipisisina. Awamaneda yai God mi rorae nenei onjigarida amboda idegaina awa karigeuri gido embode teoro gido esitera. Duberi matubéda Yesu engae isiri awa ainda gumbari awa karigetero gositera. Edo ami gundo buro jiwae nongo aini edo iwata nenei ainda yai ro idegaini awa karigedo esitera. Edo awamanemi rorae jiwaebé amboda idegaina awa karigedo esitera, edo butu beaoda Yesu Keriso gundo embo butuda awa kataina awa daedo karigedo esitera.
Peroveta maneda Ove Gaiari [English: Writings of the Prophets] —awa God da ge ainda bino onjigarida karigari embomi iji matu gaguritera, Isaiah edo Daniel ango (Luke 24:44 giwo!).
peroveta pitawa [English: false prophet] —awa embo o eutu God da bino onjigarida karigedo eira ango tedo esisina, ata ainda ge akuta awa karigeteite embomai udumbedo esisina.
piari tembari okain [English: strong agreement, covenant] —awa awara ari bougabé, edo ainda doda awa tarigari ae buro orote tari de. Iji angode God mi Abraham de piari tembari okain pipisisina, ainda buro orote tari ami ainde sisina awa, “Nato jisida pepeta eyo edo nei ro ainyae!” (Genesis 17:1). “Edo ango ato gido, nanemi butu berari einda imo isima edo eta, imonde ito veda ari gumbari de piano bawa natopo itari, edo na itomane God ana” (Genesis 17:8).
Pilate —awa gisijiari da (1) Rome da Gisijiari Bajinabé, Tiberius Caesar, avigesisina. Pilate yai Judea ae Samaria de Idumia de gisijido esisina, A.D. 26—36.
pirisi [English: priest] —awa God da avigari embo, Israel embomai awa embo rorou God da yai piarate. Yesu da ijide awamanemi Judah embomainda oro kotopu bajinada God da yai rorou piedo esitera. Embobo pirisi orote awa ewowo Levi da orobeda tuturo edo Aaron ae mamai demi ango eite isima edo esitera.
pirisi babain [English: big priests, chief priests] —awa pirisi mane darigada doregarida dao. Awamane doda awa pirisida gisijiari bajina ae pirisida gisijiari bajina mamatu de pirisida orobeda embo babain neneinde.
pirisida gisijiari bajina [English: the priests’ big leader, high priest] —awa pirisi berarida badarari bajina. Edo embo ami akuta awa duberi da da Judah embomainda oro kotopu bajinada yai kotopu bé kotopu doda torido God da yai ainda jimbo edo Judah embomainda jimbo awa embo rorou piedo esisina. Edo daedo imo awa Sanhedrin da badarari bajina.
rorou dungari tenemba [English: burnt offering table, altar] —Besi eiwa kariwa evekara embomaimi sirigedo esitera. Nenei awa butumi, nenei awa ganumami, nenei awa inguta de auri demi edo esitera. Edo embomai rorou god nenei awa embo tenembada piedo dungedo esitera, (Exodus 20:24-25; 27:1-8, giwo!).
Sadusi mane [English: Sadducees] —awa Judah embomainda gebé ari jisi sakago Israel doda itora. Awamane jiwae awa gaiapade edo nenei awa pirisi babain. Awamaneda gebé ari awa, embo berarimi Aodari God mi Moses de pipisisina awa akuta ambo ambo orote. Awamane jipapa ae atopatari nenei awa Parasi manemi Moses da Aodarida tamonda piedo esitera. Awamaneda gebé ari nei awa, embo enembo betedo tekago erari tao ae. Edo daedo awamane gebé eora awa anelamane ae asisi evekara de itae. Sanhedrin embobo jiwae awa Sadusi mane. Awatedo, iji jiwae Sadusi manemi Sanhedrin gisijido esitera.
Samaria embomai [English: Samaritans] —awa Judah embomai bé ae. Awamaneda nasi bajina dao Samaria, ainda isima edo esitera, edo daedo yai nenei demonda. Iji matu (722 B.C.), Assyria da daotari, Sargon mi, yai ainda gundo Israel ewowo 10 ainde itoro eite awamaneda butu burisina. Ainda amboda, daotari ami Israel embomai yai ainda awa dedo bundedo yai evekarada kundo maunsisina. Edo embo ami Israel embomai indewae Israel da butuda doturisina. Edo Sargon mi ainda embo teteka daedo kundo gundo Israel embomainda butu sima orote pipisisina. Ango edo awamanemi gundo Israel embomai yai ainda jimundo baige esitera. Aindabé, embo teteka awamaneda god nenei dasiga edo esitera, awatedo, awamaneda mamaimi god evekara daedo dasiga edo esitera. Edo daedo mamai teteka idedegesitera, awamane dao ‘Samaria embomai’ buritera (II Kings 17:24-41). Yesu da ijide, Samaria embomai awa ororo baige ari edo god evekara dasiga edo esitera. Awatedo, Judah embomai jiwae Samaria embomai jipapa ae edo esitera.
Sanhedrin —awa Judah embomainda ge babain katari emboboda doregarida dao. Awamaneda ajigari berari awa embobo 71. Edo awamaneda doregarida badarari awa pirisida gisijiari bajina da (1). Edo badararida tuda awa Judah embomainda gisijijiegari ajigari 70.
Satan —Iji matu, God mi anelamane berari esisina (Kolosi 1:16). Edo Satan awa ainda anela bajina da (1). Ata Satan mi God da ge jinjisina. Awatedo, God mi anela awa utuda kundo augesiri idegedo wowosisina. Edo anela ainda dao mokabé Hiburu geda awa ‘gitopo embo’. Imo awa God da gitopo embo edo embo enemboda gitopo embo. Anela awa embomai udumbeuri jimbo bebegae edo era. Ami God da gebé ari embomai awa awamaneda jimbo bebegae mamatu awa tari kotemborote edo eira. Ango ari awamane God mi awamaneda jimbo bebegae kotembedo dowae itae ae ari ango kotembedo ara (Matthew 13:38-40; Luke 11:15; Epesisi 2:1-3; Jude 6; Amboda Idegaina 12:7-12; 20:1-10 giwo.). Edo daedo Isaiah 14:12-15 edo Ezekiel 28:11-19 giwo. Ove Kotopu da atopatari jiwaemi kotembedo era awa, Isaiah ae Ezekiel deda ge jirari awa Satan da ge jirari edo daedo daotari tote (2) Satan mi gisijijisinada ge jirari.
south —Edo ito dombu iji vitari kena pisido wareregedo ipabe kena peposite yai south inono jisimi gata.
tamo jiugari [English: skin cutting-around, circumcision] —awa mai jianda ko embo béda tamo kotopuda ainto kapari. God mi Abraham de ango arate atopaposisina (Genesis 17:9-14). Tamo jiugarida kariwa ami Abraham da orobe kondade edo esisina awamane kotembu kotembu orote God mi awamane ao aina (Genesis 12:1-3; 15:1-6).
tokona [English: purple] —awa ove dangiri ae ororo deda baige ari. Iji matuda, aindabé gongo o ombarijiari tokona de awa mina bajinabé piedo bari rorae, embomai gaiapa jiwaede ae daotegeregari demi akuta rorae ango jigamo edo esitera.
waini [English: wine] —awa un okainda dao. Iji matu edo gundo boroko embomai un angogo injido era. Yesu da ijide embomaimi dongo ‘gurepi’ be tapedo ainda gama budo awamaneda un okain ango siya edo esitera.
wo sipu [English: sheep] —awa wo embomi iji matuda edo gundo boroko sima edo era. Embomai wo sipuda tu gongo edo era edo pisi injido era. Awatedo, wo sima ari embo jiwae wo sipu jipapa edo era. Iji matuda embomi awamaneda sipumane nasi demonda sima eite kundo maundo kiyan teka eroreira ainda pioro wo sipumi kiyan teka injido esitera. Aindabé wo sipuda goroba awa bajinabé ae, edo awamaneda gitopo wo isima edo era, wo sima ari embo davemi awamaneda sipumane iji berari sima davebé eite dedegedo era. Iji matuda, Judah embomai God da yai wo sipu dungari rorou ango piedo esitera (Leviticus 1:10-13; 3:6-11; 4:32-35).