Lihu Denan hedi Sapu hana Bagaluweni
Lihu denan ha vateid A-B-C-D hana vatevate, i telipune A i la hana had hana bagapamwao Y.
Apostol
Yeisu wana topadavae si hoyowate, agegene he gamwadiye si he-yawate si he-iwo (12) i haseid ge hidadiye i tin “apostol” (Metiu 10:1-4). Sidiye bwaidiye Yeisu si edodogan ge i palapuid, habe i patileid si ginawi wana kaiwo. “Apostol” hana sapu iye “hebwaden i patileid.” Si paidi wana mate ge wana suwoyuk hedi iyete si tabwa hana towase. Sidiye si tabwa togoru dei wedi todedei. Buk Kaiwo heine Pol ge Banabas (Kaiwo 14:4) ge bobode topadine hedi hidadiye i gan sidiye apostol, kaiwane sidiye hedi Yeisu i haseid ge i patileid si ginawi wana kaiwo. Pol i hawa apostol-an Jems gane Yeisu havane Galatiya 1:19 heine.
Donki
Donki iye man hotiya gane bobode si esai he pwatane bwen si la he hiyebe hotiya. Sohode hedi, sauge topadine si yomo palahe wedi bigibigi he donki pwatane, bwen si dodogan. Donki kankanunune mwage Metiu 21:1-11 heine.
Farisi
Farisi sidiye boda o hebe ta nga pati hotiya Judiya wedi tapwalolo he gamwane. Sidiye si lapu vetahe logugui hebwaden Helak i giyau Moses heine ge si liwo bobode gen si sebelen suwokan logugui hebwaden yake. Habe logugui si hoyowate hedi si ginawiid Moses wana Logugui hana tatalisi kaiwane ge hana hetubwen, ge si liwo bobode logugui hebwaden yake si sebelen (sohode Mak 7:2-4 heine). Wedi nuwotu i tupe suwok logugui denan hedi paololek kaiwane, age anakane te si hite yok tapwalolo hinone suwok sohode wada ginawi i sapu ge ta nunuwane-yan Helak (Metiu 23:23; Luk 11:42).
Farisi si nuwotu tage sidiye “tosapu” kaiwane si sebelen logugui, hoge si ho sengeid ge bobode topadine hedi si hotei dongeid si nga tage sidiye “togegi.” (U paidi Luk 18:9-12.) Yeisu i hawa yoyokapisid Farisi, kaiwane si liwo tage sidiye todohob age hatiyediye i bik. Ge Yeisu i hawa ngakngak-an wedi patamed logugui denan heidiye. Bwen Farisi si hugeyan Yeisu, iyete hiyede si luweni ge si lopamate.
U paidi hedi: Sadiusi ge Logugui hana topapalapu
Fig
Hibwahi fig hinone i dohob, Judiya nahadiye lahine hotiya.
Gogotem yok pageine
Judiya wedi tapwalolo hana logugui hotiya iye te gen si gotem yok bobode tuwadiye busune dimwene. Hebe memai tolomo wana yan ho-wanine (8ine), bwen gogotem yok pageine si ginawi heine. Page ya i hudi Helak wana logugui Eibraham heine. U paidi Bagatelipune 17:9-14. Ginawi ga ya hetutuhi hotiya, i payoumate sidiye Helak wana hasehase bobodeidiye.
Ekelesiya veto dedei he gamwane Judiya topadine si nga tage gen togoru-yan hebwaden taine Judiya sohode si howo gotem yok pageine muyai habe si tabwa Kristiyen suwok. Ge si nga gen si sebelen Moses wana logugui topadine hedi. Nuwotu ya kaiwane ekelesiya veto dedei si ginawi mipase hotiya Jerusalem (Kaiwo 15). Ge Pol i lihulihu kaiwane Roum 4 ge buk Galatiya hei.
Gout
Gout iye man hotiya gane Judiya si mamatahasikid. Judiya si mun gout suine hedi milk, ge bunimine si han hedi vanuti. Gout sidiye man bwaidiye hotiya hebwaden si powopowo-yan Helak heine. Gout dimwene si howo hedi waen pwatumine si ginawi hei ge bigi topadine hedi si ginawi hei. Sauge topadine gout pupululune si howo kaliko si ginawi hei, age kaliko ya taine kaliko hamnane dodohobine sohode. Sip pupululune te i malum ge kaliko i dohoban.
Gout hana kaikai sohode sip, age hedi hao ge wedi page mwage. Sauge si hoyowate Judiya si matahasik patoyaoid gout ge sip.
Greip
Greip iye siyo hotiya, hinone i pose ge suine i kai. Si howo greip suine bwai gane hidane waen si ginawi hei. He Judiya wedi ganahao greip hana baguye si hoyowate ge si matahasikid. Greip kankanunune mwage Metiu 7:16 heine.
Guwole Gagabubine (Palinge lumo: Temple)
Judiya wedi guwole tapwalolo si hoyowate si miye hiyebe denan heidiye, age wedi Guwole Gagabubine iyege te hotaege, i miye Jerusalem. Iyete Judiya si ela Jerusalem he Guwole Gagabubine wedi tapwalolo hana sagae kaiwadiye o hebe nuwadiye man hotiya si powoyan Helak heine.
Guwole Gagabubine hana yawan he gamwane bagamiye ge bakubaku si hoyowate. Hebwaden taine Judiya sohode bosowaidiye si lok he bakubaku dedei hei, age taine bosowaidiye si deselowo hedi. Tage hebe si selowo hedi, bwen si papabiki-yan Guwole Gagabubine (Kaiwo 21:28).
Kaliko malemaleine hotiya si pakole si libe tem Guwole Gagabubine i tabwa rum ho-iwo. Rum dedei hidane Rum Bwabwalene. Rum ho-iwoine kaliko yake he gamwane hidane Rum Bwabwalene Suwok. (U paidi Hibru 9:1-5.) Rum Bwabwalene Suwok sohode Helak wana bagamiye. Iyete taine bosowaine tolomo hotiya i desetuk heine iyege te topowo lalahine i setuk papetaege bwaime hotiya he gamwane Gegi hana Lakelake hana Yan heine. Age sauge Yeisu i mate kaliko malemaleine gane Rum Bwabwalene Suwok hana hehogane i masase (Metiu 27:51). Ga yeya i patoheide Yeisu wana mate heine hiyede gane ta lok Helak he hana hao hobak i mwanapwe, sohode Hibru 10:19-20 hana payoumate.
Guwole tapwalolo (Judiya wedi guwole tapwalolo. Palinge lumo: synagogue)
Judiya wedi ganahao heine hiyebe hotiya ge hotiya wedi guwole tapwalolo i gan wedi bagamipase. Iloke yan Sabat hotiya ge hotiya si tapwalolo te he yake. Sohode hedi si pakaiwo sohode sikuru si papalapu gamagai buk matane ge Buk Bwabwalene kaiwane. Ge sauge topadine hebe bobode si pakotid, bwen kot si ginawi te he yake (Metiu 10:17).
Herodi
Lihu Tuwoi Tovevai heine bobode si he-pak hidadiye Herodi.
1. Herodi, gane hidane ta nga Herodi Lahine, iye Judiya wedi kin saugeine Yeisu si hab. Iye i hamnohon tage i tagapamate Yeisu wana sauge memai (Metiu 2:1-22 ge Luk 1:5).
2. Herodi Antipas, iye Herodi Lahine natune hotiya. Sauge Yeisu i papalapu ge i kaikaiwo, iye kin he ganahao Galili. Iye te i hadaenge hwae Herodiyas, iye havane Filip poniyene, ge baene habe i liwo gen si gotem Jon Tobaptais dumuwone (Metiu 14:3-12). Ge Yeisu wana sauge kot heine, si patile Yeisu Herodi ga ya heine gen i pakot (Luk 23:6-12).
3. Kin Herodi Agripa 1 iye Herodi Lahine tubune hotiya. Iye te toekelesiya dedei topadine i patilaoid. I liwo si gopamate Jems gane apostol hotiya ge nuwane hedi i gopamate Pita (Kaiwo 12:1-23).
4. Kin Herodi Agripa 2 iye Agripa 1 natune. Iye te i padavaeyan Pol wana lihu, saugeine Pol si pakot habeto si patile Roum he Sisa wana kot (Kaiwo 25:13—26:2; 26:27-32).
Kaliko gane si ginawi he man pupululune
Judiya hedi kaliko dodohobine i gan, agegene sauge topadine si ginawi kaliko he man sosohode-yan gout ge kamel he pupululudiye hei. Kaliko yake taine hamnane i dedohob he tuwade.
Judiya wedi page hotiya, hebe tutuidiye hotiya i mate, bosowaidiye kaliko sosohode yake si sipoid wedi nuwongak hetutuhine. Ge si yawi hiwo pwaihauine he tuwadiye o hebe si tuwodau he pwaihau gamwane. Sohode hedi, hebe si nuwongak wedi gegi kaiwadiye, sauge topadine si ginawi sohode hedi ti yo.
Kamel (Metiu 3:4; 19:24; 23:24; Mak 10:25; Luk 18:25)
Kamel iye man lahine hotiya, i mwalao lakeid bobode. Bosowane bobode si sai he pwatane iloke si dodogan he hiyebe mwalao. Sohode hedi bosowane bobode bigibigi si hoyowate si dohe he kamel ge i hiyewo. Sauge topadine kamel pupululune si ho kaliko hotiya si ginawi hei, agegene kaliko ya taine kaliko dodohobine sohode, ge hamnane he tuwade taine i dedohob. Judiya tan si dehan kamel bunimine, kaiwane Moses wana Logugui i liwo hebe si han kamel bunimine bwen i pategeid.
Kamel kankanunune mwage he Metiu 19:24.
Lihu tuwoi
Ide lihu tuwoi hana sapu si hoyowate. Hotiya hebe bobode si he-iwo o hebe boda ho-iwo si peliwoliwo tuwoi-yanid, bwen ta nga si ginawi lihu tuwoi. Lihu tuwoi ga ya hidane hotiya hedi ta nga “kontrak.” Palinge lumo si nga “contract” o hebe “covenant.”
Helak he-bwaine ge bobode si ginawiid lihu tuwoi topadine, age ho-iwo hedi nuwotu i kai. Hotiya hene-bwaine Moses ge boda Isrel si ginawi hidane ta nga “Lihu tuwoi toyaune.” Helak i liwo nuwane Isrel i yomoid sidiye si tabwa wana bobode, iyete gen wana logugui si senapuyan. Age anakane te taine tolomo hotiya bosowaine i desenapu-yan pabwasowo Helak wana logugui, iyete lihu tuwoi toyaune heine taine tolomo hotiya i desapu Helak he matane.
Habeto Helak i ginawi lihu tuwoi tovevai he-bwaine ge bobode, i liwo hebe tolomo hotiya i goru Yeisu Keriso heine, bwele i hawa sapusapu-yan.
Logugui hana topapalapu
Logugui hana topapalapu wedi kaiwo te si papalapu Moses wana Logugui bobode heidiye. Sidiye logugui yake hana tolapu dodohobidiye. Sohode hedi sidiye Buk Bwabwalene bwabwaligane hedi hana topapalapu. Logugui hana topapalapu si hoyowate si miye he boda Farisi hei, iyete si papalapu sohode boda Farisi wedi papalapu.
Hu paidi hedi: Farisi
Mesaiya
Ide “Mesaiya” iye palinge Hibru ideine, lasene he palinge Grik iye “Keriso.” “Mesaiya” hana sapu te “gane si ligin enunu he pwatane.” Tolomo gane hebe si ligin enunu he pwatane iye hasehase tolomoine. Sauge veto dedei hebe Helak i hase tolomo hotiya i tabwa Judiya wedi kin, bwen si ligin enunu tolomo yake he pwatane sohode hetutuhi hotiya. He Lihu Tuwoi Toyaune Helak i lihu tei habe i patile tolomo hotiya iloke i pwamwadid wana bobode ge i ho luwom Helak wana bagalogugui. Bwen Judiya si tin tolomo yake hidane “Mesaiya,” kaiwane iye Helak wana hasehase tolomoine.
Pwalawa Bwabwalagimo Sagaeine
Seyok Sagaeine i mwao, i yan hedi habe Pwalawa Bwabwalagimo Sagaeine hana sauge. Hidane ta nga “Pwalawa Bwabwalagimo Sagaeine” kaiwane pwalawa gane taine bwaine yis lihuine. Sagae ga ya hana yan hedi hohoyowate ho-pik (7). Sauge topadine sagae ho-iwo si gopatoyao, iloke Seyok Sagaeine mwage he ide gane Pwalawa Bwabwalagimo Sagaeine gamwane, sohode Metiu 26:17 heine. Sagae ya heine si nuwohasik Helak i pwamwadid wedi miloloyowan Ijip heine. Sauge Isrel si iwowo Ijip, iwowo pasudiine, bwen taine bosowaidiye si demihavan yis i kaiwo ge bred i mahesai. Bwen bred gane si ginawi pwalawa bwabwalagimo hei si han. Iyete he sagae ya hei bred sohode yake Isrel si ehan, bwen si enuwohasik veto he-tutubudiye si setagi Ijip (Tosetagi 12:15-20). Sagae ya hana sauge iye Mats hana bagapamwao o hebe Eiprol hana bagatelipune.
U paidi hedi: Seyok Sagaeine ge Yis
Raupoga
Raupoga iye gide ngakngakine hotiya i han tolomo dimwene bwen i buwon nabi. Raupoga wana sepanek i meyan suwok bobode topadine hedi heidiye. Iyete Judiya wedi logugui te hebe raupoga i howo tolomo hotiya, taine bosowaine tolomo yake i demiye he hiyebe, agegene gen i mivevek. Hebe tolomo hotiya tuwane dodohobine i lok he wabene gane i miye hei, gen i gon i nga, “Nau a bwehihi,” iloke tolomo yake i lapu toraupoga ti yake. Tolomo tuwane dodohobine tanhebe i depihasik toraupoga tuwane.
Hebe sauge hotiya toraupoga tuwane i dohob hedi, taine bosowaine totone i desehavile he hiyebe. Dedei gen i la topowo heine ge topowo i yeuneyan tuwane. Ge Moses wana Logugui i liwo muyai habe i setuk hedi he Guwole Gagabubine, gen i powoyan man Helak heine hana babagavetahe kaiwane, kaiwane veto gide raupoga i pabik.
Sabat
Yan Sabat hana sapu te yan manao. Bagatelipune 2:2-3 i payoumate yan ho-wone (6) he gamwane Helak panayawi ge bigibigiine bwabwaligane i ginawiid, habe yan ho-pikine (7ine) i manao. Helak i liwo yan ho-wone bobode si kaiwo ge yan ho-pikine gen si manao ge si tapwalolo (Tosetagi 20:8-10).
Judiya logugui hoyowate si ginawiid Sabat hana logugui, iloke logugui hebwaden yake si payoumate tosahe bosowaine si ginawi he yan Sabat ge tosahe taine bosowaine. (U paidi Jon 5:10.) Age yan Sabat hana nuwotu pakene si hite yok. Hebe tolomo hotiya i lake wedi logugui yake, bwen si huge. Iye te heine si huge sauge Yeisu i pamolu tolomo hotiya he Sabat ge sauge topadavae si kibo wit hinone bwen si han he Sabat (Metiu 12:1-2).
Judiya si sabat he yan Satade hei, ge si ginginawi i luwom hana had yan ya. Toekelesiya-yan dedei si tapwalolo he Sande kaiwane he yan yake Yeisu i suwoyukim he mate (Kaiwo 20:7; 1 Korint 16:2). Iyete yan ya toekelesiya ta hoyowate ta sabat he Sande, agegene topadine ta sabat he Satade sohode veto dedei.
Sadiusi
Sadiusi sidiye boda o hebe ta nga pati hotiya Judiya he wedi tapwalolo gamwane, sohode Farisi. Farisi si hoyowate, Sadiusi taine si dehoyowate, age topowo lalahine ge Judiya wedi tologugui si hoyowate sidiye Sadiusi. Sadiusi si sebelen Moses wana Logugui, agegene Farisi wedi papalapu ge logugui topadine taine nuwadiye sohode. Sadiusi taine si degoru te anelose-yan si gan o hebe tomate si suwoyuk. (U paidi Kaiwo 23:6-10.) Sohode hedi, Sadiusi Yeisu wana papalapu si hawa ngakngakan ge si matok tab Yeisu i ekai lakeid. Iyete si hugeyan Yeisu.
U paidi hedi: Farisi
Saiyon (Metiu 21:5; Jon 12:15; Roum 9:33; 11:26; 1 Pita 2:26)
Hiyebe Jerusalem si ginawi palahe he bobokun topadine, hotiya hidane bobokun Saiyon. Guwole Gagabubine i miye he bobokun Saiyon, iloke hidane i kai. Iyete sauge si hoyowate ide Saiyon si ideide-yan Jerusalem bwabwaligane hidane hotiya hedi.
Sauge topadine ide Saiyon si gokakanun-an “Jerusalem ga nate” lihuine, iye he bulubulu. Ide Saiyon sohode lihu kakanun Helak wana bagamiye lihuine. (Hibru 12:22; Patuwohe 14:1)
Seyok Sagaeine
Seyok Sagaeine si ginawi bwen si nuwohasik veto Helak i pwamwadid Isrel i sehape taganid Ijip. Ijip hedi dogobole mwaomwaoine Mate hana Anelose i sepain, habe Ijip he wedi guwole bwabwaligane gamahun i tagapamateid. Age Helak i liwo Isrel guwole hotiya ge hotiya sip si tagapamate, iloke madibane si yawi guwole hana dowa dedenateine ge hana stad ho-iwo heidiye. Sauge Mate hana Anelose i sepain, hebe i paidi madibe, bwen i seyok guwole yake taine i delopamate gamahun (Tosetagi 12:23-27). Helak i liwo bwaime hotiya ge hotiya Judiya gen si ginawi Seyok Sagaeine, bwen guwole hotiya ge hotiya si leme sip hothotiya ge si han toyao.
Yeisu he-bwaine ge wana topadavae si han Seyok Sagaeine hinone habe muyai Judiya si bwange Yeisu ge si tagakoros-yan. Haga yake he gamwane Yeisu i howo bred ge waen i giyau si han ge si mun, iye te hide yan ya ta ginginawi ta nga Guyau wana Sagae o hebe ta nga Sakrament. Iloke hide ta nuwohasik Helak i pwamwadide Yeisu heine.
Yeisu i mate Seyok Sagaeine hana sauge heine. Iyete Ista (Easter) hana sauge hide ta gorugoru Seyok Sagaeine hana sauge heine, iye Mats hana bagapamwao o hebe Eiprol hana bagatelipune. Seyok Sagaeine hana yan hotiya ege. Palinge lumo heine hidane si nga “Passover.”
U paidi hedi: Pwalawa Bwabwalagimo Sagaeine
Silba
Yeisu ge toekelesiya dedei he wedi sauge mwani hao tomase si gan, topadine Roum wedi mwani, topadine Grik wedi mwani. Wedi mwani hana koin hotiya hidane i kai iye te denariyas (denarius), hide wada papahavile heine ta nga mwani silba pele-tiya. He saugeine yake hebe tolomo hotiya i kaiwo he baguye yan hotiya, bwen maisane mwani silba pele-tiya (Metiu 20:2).
Wedi mwani hotiya hedi hidane si nga “talent.” Talent iye mwani lahine hotiya, iyete hide wada papahavile heine ta nga silba hedi hohoyowate tausan hotiya, ta paidi mwage he Metiu 25:15 ge i lok.
Wedi mwani hotiya hedi hidane si nga “mina,” iye hawesine i kai agegene tan dekai suwok. Iyete hide wada papahavile heine ta nga mwani silba ho-sangak hotiya, ta paidi mwage he Luk 19:13 ge i lok.
Sip
Sip sidiye man hedi nunuwotu i kai Judiya heidiye. Sip pupululune si howo hedi kaliko si ginawi hei ge bunimine si han hedi vanuti. Sohode hedi sip sidiye man hotiya hebwaden si powopowo-yan Helak heine.
Sip sidiye man toutounuwoidiye suwok ge taine si degaisi. Sip hedi tomatahasik i gan i dedeiid he nan dodohobine hei ge i matahasikid hehewo mamalekeidiye heidiye. He gogou tomatahasik i yomoteiid sip hedi gane he gamwane, bwen iye i hene gane bagasetuk.
Sip kankanunune mwage Metiu 18:12-14 heine.
Sisa
Sisa iye Roum wedi bagalogugui hana kin lahine. Saugeine yake Roum si pakokoveid hiyebe hoyowate, bwen si vekikiid ge si logugui-yanid. Roum wedi kin bwabwaligadiye saugeine yake hidadiye Sisa, ide yake si hawa valeseim tubudiye dedei hotiya hei.
Sodom
Sodom iye hiyebe toyaune hotiya age Yeisu wana sauge hei taine hedi i degan. Hiyebe hotiya hedi Sodom he hadidine hidane Gomora. Sodom ge Gomora wedi page ngakngakine i kai suwok, bwen Helak i ligin dongeim hiwo bwaine pak salpa rarareine he bulubulu bwen i tonid ge si tomukumuku. Agegene Lot i iwowo yok Sodom. Lihuine mwage Bagatelipune 19 heine.
Takis hana tohowo
Takis hana tohowo sidiye Judiya bobodeidiye si howo takis Roum hana gabman kaiwane, kaiwane Yeisu wana sauge heine Roum si logugui-yanid Judiya. Iyete Judiya si hoyowate si hata mamaliye-yanid takis hana tohowo. Hotiya hedi, sauge si hoyowate takis hana tohowo totodiye si ehotei pakai takis. Bwen gane gabman kaiwane si giyau gabman hei, ge tupwane si kukuhasik totodiye kaiwadiye. Iyete bobode ge Judiya wedi tapwalolo hana todedei si hite dongeid takis hana tohowo ge si boleuid. Age Yeisu i nunuwane-yanid nuwane i patoheid hiyede dodohobine.
Taya ge Saidon
Taya ge Saidon sidiye taine Isrel hiyebeine sohode. Sidiye si wasewase ge wasadiye i kai. Profet dedei Isikel ge Eimos si nga Taya wedi gegi kaiwane bwele si paidi ngak. Iyete sauge Yeisu ganahao Galili hiyebeine topadine i gopanpangak-anid kaiwane si boleu Wase Dodohobine, i papatini-yanid Taya ge Saidon heidiye (Metiu 11:21; Luk 10:13).
Wit
Wit iye nan hotiya sohode rais, luwane i mwalao, hana misai sohode tolomo. Pwatumine iye te hinone, wana kaikai sohode rais. Wit iye Judiya nahadiye lahinane hotiya. Si hoho wit hinone ilok i tabwa pwalawa, habeto bred si ginawi hei.
Sauge hebe hinone i mweho bwen pakene si tem, habe si yomo pase ge si kin patoyao. Si kin i mwao, habe si bib bwen pwatumine bwaine dimwene si dau. Habeto hinone bwaine ge dimwene si hasehase sohode ti ya. Sauge yangak i towo, si yoksenge he hahawal iloke yangak i wiyok dimwene bwen pwatumine hohowane i tiyehavile he kelekele. Kokoyavi suwok o hebe he gogou i dohoban si ginawi kaiwo ga ya he wedi baguye. Si hase mwao hinone bwaine ge dimwene, habe si howo hinone hohowane ge si setagi he hiyebe, habeto si hoho ge si ginawi bred hei.
Wit kankanunune mwage Metiu 13:30 heine, ge wit si hoho kankanunune mwage Metiu 24:41.
Yis
Yis iye bred hana heginawi hotiya. Hebe yis ta hotei he pwalawa, iloke yis i kaiwo i tuk soleyan pwalawa bwabwaligane bwen pwalawa i mahesai. Habeto si geb i tabwa bred. Age sauge topadine Judiya si evikuhu pwalawa bwaine bwai hohowane, taine si dehowo yis ge si dehotei, bwen si geb. Bred yake hawesine i kakasiye, age bred gane bwaine yis si ginawi hei i luveluve.
Yeisu i papatini-yan Helak wana bagalogugui wana kaiwo he yis wana kaiwo hei (Metiu 13:33). Yis mwage i kaikaiwo he pwalawa, sohode hedi Wase Dodohobine mwage i kaikaiwo bobode he yawedidiye hei.
Sohode hedi sauge topadine si papatini-yan gegi pageine he yis hei, kaiwane hebe taine ta dematahasik vetaheide, bosowaine gegi pageine i kaikaiwo he yawedide ge i bagapangek (Metiu 16:6,12; 1 Korint 5:7-8).