Vaŋa Vanatɨna Utu Gharumwaru
1
Abel [English: Abel] — (Mat 23:35; Luk 11:51; Hib 11:4; 12:24). Abel va ghaghae Kein na nasiyeniye. Hu thuwe Kein.
Ageit [English: agate] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Ageit iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
Adam [English: Adam] — (Luk 3:38; Rom 5:12-15; 1Kor 15:22, 45-47; 1Tim 2:13-14; Jiud 14). Adam iye lolo Loi va i vakathakai. Loi va i wo yambaneke thelauniye na i vakathawe. Amba muyai i vakatha Ive. Hu thuwe Ive.
Adam weiye levo, thɨ raka Loi le mbaro na thɨ vakatha tharɨ. Mbaŋako iyako na i ghaoko, gharɨgharɨke wolaghɨye mbe thɨ vakavakatha vara tharɨ.
1 Korinita e tɨne, Pol i uno Jisas Krais iye Adam muyai. Adam i viva moli iye gharɨgharɨke wolaghɨye rumbunji. Gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ wo yawalinjiwe. Jisas Krais, iye Adam muyai moli, i giya yawalɨ memeghanananiye weŋgiya thavala thɨ loŋweghathɨwe.
Aisake [English: Isaac] — (Vak 7:8; Rom 9:7; Hib 11:9; na vavana). Aisake Eibraham na Sera narinji. Idake iyake gharumwaru “vavɨrɨ.” Va thɨ wogiya idake iyakewe, kaiwae Sera va i vavɨrɨ mbaŋa i loŋwekai Loi le dagerawe iya va iŋake ne nanarun mbaŋa kaero u thanja. Hu thuwe Eibraham.
Aiseya [English: Isaiah] — (Mat 3:3; Vak 8:30; Rom 9:27-29; na vavana). Aiseya va Loi ghalɨngae gharautu laghɨye moli. Va i vivako amba muyai Jisas i virɨ, Aiseya i utugiya bigibigi lemoyo Jisas kaiwae.
Alabasita [English: alabaster] — (Mat 26:7; Mak 14:3; Luk 7:37). Mbaŋa regha wevo regha i thɨmena bodɨla bunama butiye thovuye regha na i liŋgi e vwatae. Bunamake iyake ina bodɨla thɨ vakatha varɨ regha idae alabasita.
Alepa [English: alpha] — (Vat 1:8; 21:6; 22:13). Alepa iye leta i viva moli vaŋa Grik lenji alpabet e tɨne, ŋgoreiye “a” iye leta i viva vaŋa lumo alpabet e tɨne. Iya kaiwae, mbaŋa va thɨ rori Jisas iye Alepa, gharumwaru iye i viva moli, amba muyai bigi reghava.
Jisas tembe thɨ unova Omega. Omega iye leta muyai moli vaŋa Grik lenji alpabet e tɨne. Iya kaiwae va thɨ rori Jisas iye Omega, gharumwaru iye ne muyai moli. Vatomwe 1:8, Jisas i dage ghamberegha kaiwae, iŋa, “Ghino Alepa na Omega, ghino va e Rɨghendake na ne Eleghambakoko.”
Ametis [English: amethyst] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Ametis iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
Ariyopagas [English: Areopagus] — (Vak 17:19, 34). Ariyapagas va bobokulu regha ina ghemba laghɨye idae Atens Gris e le valɨvaŋga. Gharɨgharɨko laghɨlaghɨye va thɨ mevathavatha e bobokuluko iyako vwatae. Na Atens lenji kot laghɨye ghamba niva tembe thɨ unova idae Ariyopagas.
10  Atemis [English: Artemis] — (Vak 19:24-35). Atemis va loi kwankwan wevo eunda, iya gharɨgharɨ inanji Eisiya e le valɨvaŋga va thɨ kururuwe.
11  Baal [English: Baal] — (Rom 11:4). Baal iye loi kwankwan idae. Va i vivako, amba muyai Loi le gharɨgharɨ thɨ yaku Isirel e tɨne, gharɨgharɨko va thɨ yaku gheko mbe thɨ kurukururuwe Baal. Mbaŋa Jiu gharɨgharɨniye thɨ yakuwe, mbaŋa vavana thɨ viyathu thɨ kururuwe Loi iyameŋge thɨ kururuwe Baal. Iyake kaiwae Loi i gharegaithɨ wanaŋgi.
12  Babilon [English: Babylon] — Babilon iye ghemba laghɨye va i vivako idae. Kiŋko i yaku gheko i kivwalaŋgiya vanautuma lemoyo. Le gharɨgharɨ thɨ gaithɨ weŋgiya Jiu gharɨgharɨniye na thɨ kivwalaŋgi. Thɨ vaŋguŋgi lemoyo e lenji vanautuma na thɨ tabona rakakaiwobwaga. Jiu gharɨgharɨniye va thɨ yakuyaku gheko theghathegha iyepirɨ. (Mat 1:11-12, 17; Vak 7:43)
Vatomwe ghararori i utuŋa Babilon kaiwae gharayakuyaku ma thɨ goruwe Loi. Vatomwe e tɨne Babilon i methɨ ghembaghemba ma thɨ goru weya Loi. Mbwata Babilon i methɨ Rom, o mbwata yambaneke ghambaro laghɨye. 1 Pita 5:13 e tɨne, Babilon mbwata i methɨ Rom.
13  Balaam [English: Balaam] — (2Pit 2:15; Jiud 11; Vat 2:14). Balaam va ghalɨŋae gharautu regha iya kiŋ regha idae Balak i naŋgowe na i gura Isirel gharɨgharɨniye. Va nuwaiya i vurɨgheghe kivwalaŋgi. Balak, Mowab lenji kiŋ, iye i mararuŋa Isirel gharɨgharɨniye mbaŋaniye thɨ yaku Mowas e tɨne. Iviva Balaam i botewo na i gura Loi le gharɨgharɨ o i wa Mowab, ko amba kaero i wa. E kamwathɨ mborowa e tɨne, nyao thovuye i ndegana kamwathɨko, ko Balaam ma valɨkaiwae i thuwe, ko iyamaeŋge doŋkiko Balaam i thakowe i thuwe na i ndeghathɨ, othembe Balaam i iŋgeŋgeŋa. Amba doŋkiko i dagewe Balaam na i ŋaelɨmbiyawana. Balaam ma valɨkaiwae i guraŋgiya Isirel gharɨgharɨniye kaiwae Loi ghare weŋgi. Buk Boboma Togha e tɨne iŋa Balaam i gharethovu laghɨye weya mani, iya kaiwae i varaeŋa weiye Balak othembe Balak iye Loi le gharɨgharɨ ghanjithɨgɨya. (Legha 22–24).
14  Bali [English: barley] — (Jon 6:9, 13; Vat 6:6). Bali iye mbombouye ŋgoreiye wit. Gharɨgharɨ thɨ vakaiwoŋa mbombouye na thɨ vakatha bred. Bred thɨ vakatha weiye bali le thovuye seiwo ko bred thɨ vakatha wit le thovuye laghɨye. Mbaŋaŋgiko thiyako Jisas va ina e yambaneke, wit vwarara modae i laghɨye kivala bali vwarara modae.
15  Bapɨtaiso [English: baptism] — Buk Boboma e tɨne thɨ rori Jon Rabapɨtaiso va i bapɨtaisoŋgiya gharɨgharɨ lemoyo e Walaghɨta Jordan e tɨne. Va i dage weŋgi wo thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi ambane i bapɨtaisoŋgi. Bapɨtaisoke iyake le rɨghe na gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ ghareghare gharɨgharɨko thiyako va thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi. E kamwathɨke iyake Jon i vivathaŋgi gharɨgharɨ e gharenji Jisas le mena kaiwae.
Mbaŋa lolo regha i loŋweghathɨ Jisas Krais, nuwaiya i bapɨtaiso na mbala gharɨgharɨ thɨ thuwe i tabona Kristiyan.
Bapɨtaiso gharumwaru iyake. Loloke i bapɨtaiso iye va i uturaŋgiya le tharɨ na i roteteŋgi. I varumɨnje Jisas Krais, iya i dagerawe na i numotena lenji tharɨ thavala thɨ varɨminje. Na tembe ŋgoreiyeva nuwaiya i ghambu Jisas Krais.
16  Benjamin [English: Benjamin] — (Vak 13:21; Rom 11:1; Pilip 3:5; Vat 7:8). Benjamin va Jakob le ŋgamaŋgamaŋgi theyaworo na theghewo regha na iye nasiyeninji. Iya kaiwae uu theyaworo na theghewo regha, iye va rumbuye. Hu thuwe Eibraham.
17  Beril [English: beryl] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Beril iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
18  Bilɨsabul [English: Beelzebul] — (Mat 10:25; 12:24, 27; Mak 3:22; Luk 11:15, 18-19). Bilɨsabul iye nyao raraitharɨ ghanjigiya idae. Idake iyake i mena weya ida regha, Baal-zebub, nyaoŋgiko regha iya thiye uko vavana inanji Isirel gharɨgharɨniye ghadidinji va thɨ kurukururuwe. Nyaoko raraitharɨ ghanjigiya idae Seitan. Hu thuwe Satan.
19  Bred ma weiye isɨt Hu thuwe Bred Ma Weiye Isɨt Gha Thaga, Thaga e tɨne.
20  Dagerawe [English: Promise/Covenant] — (Dagerawe Teuye: Luk 1:72; Vak 3:25; 7:8; Gal 3:17; Hibru 9:1. Dagerawe Togha: Mat 26:28; Mak 14:24; Luk 22:20; Rom 11:27; 1Kor 11:25; 2Kor 3:14; Hibru 7:22; 8:6-13; 9:15; 10:16, 29; 12:24; 13:20). Dagerawe iya gharɨgharɨ theghewo or wabwi theghewo thɨ vevaraeŋa weŋgi. Dagerawe e tɨne, lolo regha o wabwi regha i dagerawe na thɨ vakatha bigi regha kaiwae, na iye wone i vakatha big regha. Loi le dagerawe e tɨne, iye Loi va i dagerawe weŋgiya gharɨgharɨ, iŋa ne Ramanji na ghanji Giya. Gharɨgharɨko wone thɨ ghambu.
Dagerawe theghewo Loi va i vakatha weiyaŋgiya gharɨgharɨ. Dagerawe Teuye na Dagerawe Togha. Dagerawe Teuye iye Loi va i wogiya e ou Sainai. Loi va i dagerawe ne i njimbukikiya gharɨgharɨ na le gharɨgharɨ thoŋgo thiye thɨ ghambugha vara Mosese le Mbaroko wolaghɨye. Ko iyemaeŋge ma valɨkaiwae lolo regha i ghambuvao Mosese le Mbaroko wolaghɨye, iya kaiwae ma lolo regha valɨkaiwae Loi i wovarumwarumwaruŋa Dagerawe Teuye ghambaŋa e tɨne.
Dagerawe Togha e tɨne Loi i dagerawe thoŋgo lolo regha i loŋweghathɨ Jisas Krais, ne i wovarumwarumwaruŋa. Valɨkaiwae i vakatha iyake kaiwae mbaŋa Jisas i mare, i wo Loi le lithɨ gharɨgharɨko wolaghɨye lenji tharɨ kaiwae. Iya kaiwae thela thoŋgo i loŋweghathɨ Jisas Krais i tabona i rumwaru, ŋgoreiye ma mbaŋa regha i vakatha tharɨ o i raka Loi le mbaro mbe regha eŋge.
21  Dagerawe gha Bogis [English: Ark of the Covenant] — (Hib 9:4; Vat 11:19). Bogiske iyake va bogis thɨ vakatha e umbwa (timba). Vwataeko va thɨ monje vaghɨliya e gol. E tɨne varɨ laghɨye theghewo inanjiwe, iya va Loi i rori le mbaro theyaworomawe. Lenji ghɨnagha e tɨnenji gharɨgharɨko va thɨ bigiya bogiske iyake. Mbaŋa thɨ yakuyaku, thɨ thɨnruwo bogiske iyake Mevathavatha Ŋgoloniye e tɨne moli. Bogiske iyake na bigibigiko inanji e tɨneko thɨ boboma laghɨye kaiwae thiye Loi le nono weŋgiya Jiu gharɨgharɨniye le dagerawe kaiwanji. Va thɨ vakatha Ŋgolo Boboma e ghereiye, bogiske i yakuyaku e tɨne, ina Woluwolu Bobomako Moli e tɨne.
22  Deivid [English: David] — Deivid iye va kiŋ laghɨye regha Isirel e tɨne. Iye Jese nariye taboghaniye vara. Amba va thɨ vakathana kiŋ o giya, va mbowo i njimbukikiya ramae le sip. Va mbaŋa regha mbaŋa vamba tabogha, va i gaithɨ weiye ragagaithɨ laghɨye moli regha na i tagavamare.
Deivid i gharethovu laghɨye moli weya Loi. Va i roriya wothuwothu lemoyo moli, Loi ghatarawa kaiwae, iye thɨŋana Sam.
Jisas iye Deivid rumbuye regha (Rom 1:3; Vat 22:16). Mbaŋa mava Jisas i virɨ, Loi ghalɨŋae gharautuŋgi va thɨ rori iye Krais na Ravamoru, iye Loi ne i variye, na i tabona Deivid rumbuye regha.
23  Eibraham [English: Abraham] — Eibraham iye Jiu gharɨgharɨniye rumbunji iviva moli. Va i vivako Loi i dagewe Eibraham ne i giyawe vanautuma togha. Eibraham na orumburumbuye lemoyo ne thɨ yaku gheko na ghambanji. Loi va i dagewe na i iteta vanautuma iya va inakowe, na mbala i wa vetamweya vanautumake togha iyake. Eibraham va i ghambu Loi ghalɨŋae. Va i ghɨnagha bwagabwaga moli na i wo theghathegha molao moli. Vanautumako iyako mbaŋake thɨ uno idae Isirel.
Loi va i vakatha dagerawe weiye Eibraham, i dagerawe iye na orumburumbuye ne thɨ tabona le gharɨgharɨ. Ne i njimbukiki weŋgi thoŋgo thɨ ghambu ghalɨŋae.
Eibraham levo idae Sera. Mava thɨ ghambɨ ghaghada thɨ thanja moli. Amba Loi i vakatha vakatha ghamba rotaele kaiwanji na Sera i ghambɨ nariye. Thɨ rena idae Aisak.
Mbaŋa Aisak i tabovoro laghɨye i ghe weiye Rebeka. Rebeka va i ghambɨ lenji ŋgamaŋgama theghewo, ŋgama ruworuwo, idanji Iso na Jakob. Mbaŋa thɨ yakuyaku Loi i giya Jacob ida togha, Isirel. Jacob orumburumbuye thiye Jiu, na thɨ uno idanji regha Isirel gharɨgharɨniye.
Jakob va i mbuwawoŋaŋgi theunyiwo, idanji Liya na Rachel. Tembe ŋgoreiyeva i ghe weiye rakakaiwobwaga euniwo. Jakob leŋgaŋga Ruben, Simiyon, Livai, Juda, Isakar, Sebulon, Gad, Asir, Josep, Benjamin, Dan na Napatali. Theyaworo na theghewoko thiyako lenji gamagai va ighanagha moli, na thiye lenji gamagai tembe ŋgoreiyeva ighanagha moli. Taulaghɨko thiye Isirel orumbrumbuye, na iye Eibraham rumbuye.
24  Emerold [English: Emerald] — (Vat 4:3; 21:19). Emerold iye varɨ ghayamoyamo thovuye moli na ma lemoyo inanji. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
25  Eron [English: Aaron] — (Luk 1:5; Vak 7:40; Hib 5:4; 7:11; 9:4). Eron rumbuye Livai iyava Jakob le ŋgamaŋgama theyaworo na theghewo regha. Eron va ravowovowo i viva moli. Loi va iŋa ravowovowo wolaghɨye ne thɨ mena Eron orumburumbuye weŋgi.
Eron ghaghae Mosese, na iye laghɨyeniye. Raiwo na ghaghaeke va thɨ virɨ mbaŋa Jiu gharɨgharɨniye va thɨ yaku Ijipt e tɨne na thɨ tabona rakakaiwobwaga. Eron va i thalavu Mosese na thɨ vaŋguŋgiya Jiu gharɨgharɨniye na thɨ voraŋgi Ijipt.
Va mbaŋa regha gharɨgharɨ vavana thɨ thɨghɨyawanaŋgiya Mosese na Eron, Loi i vamanjamanjalaŋa wagiyawe thenjighewoko thiye randevivaŋgi va i tuthi weŋgiya Jiu gharɨgharɨniye kaiwanji. Uu theyaworo na theghewo lenji randeviva regha na regha thɨ wo umbwa iya i vatomwe iye ghauu lenji randeviva. Loi va i dage weŋgiya Mosese na Eron na thɨ bigivathavatha umbwa (umbwake thiyake uu lenji randeviva ghanjinono) na thɨ bigiraweŋgi Mevathavatha Ŋgoloniye e tɨne. Loi va iŋa loloko va i tuthiko le umbwa ne i thalavwara. Mbaŋa ɨghɨviyava, Eron le umbwa va i thalavwara, na tembe ŋgoreiyeva i vunyenyeune na i rau na e uneune. Loi va iŋa Eron le umbwa valɨkaiwae ina Dagerawe gha Bogis e tɨne iya ina Mevathavatha Ŋgoloniye. Eron le umbwako va Loi ghanono weŋgi. (Legha 17:1-10; Hib 9:4). Hu thuwe Livai na Mosese. Tembe hu thuweva Dagerawe gha Bogis.
26  Fig [English: fig] — Fig iye umbwa regha na i rau na une thɨ loghe moli.
27  Ghalɨŋae gharaghambɨ [English: apostle] — Jisas va i tuthiya gharaghambu theyaworo na theghewo na thiye ghalɨŋae gharaghambɨ (Mat 10:1-4; Mak 3:13-19; Luk 6:12-16). Amaamalake thiyake vambe thɨ yakuvara weinji na i vavaghareŋgi. Mbe e maranji vara va thɨ thuwe le mare na le thuweiru. Jisas i variyeŋgi na vethɨ utuŋga weŋgiya gharɨgharɨ budakaiya va thɨ thuwe na vethɨ vavaghareŋa Totoniye Thovuye weŋgi. Thiye va thɨ tabona Jisas gharaloŋweloŋweghathɨ ghanjigiyagiya.
Mbaŋa muyai Jisas i yomarawe Pol na i tuthiva na ghalɨŋae gharaghambɨ. Banabas na gharɨgharɨko seiwova thɨ uno ghalɨŋae gharaghambɨ, ko iyemaeŋge Jisas mava i tuthiŋgi.
28  Ghamba vowo [English: altar] — Jiu vambe thɨ vowovowo vara weya Loi. Va thɨ gabo thetheghan regha ŋgoreiye sip, gout o burumwaka ghɨmoru, na lenji vowo. Ghamba vowo, iyava thɨ vakatha varɨ, iya aŋga thɨ vowowe.
Va iri Moses ghambaŋa na i ghaoko, mbe ravowovowo eŋge thɨ vakatha vowo. Na va thɨ vakatha mbe ghamba vowo eŋge Mevathavatha Ŋgoloniye e tɨne, na muyai thɨ vakatha Ŋgolo Boboma e tɨne. Ghamba vowo ina Ŋgolo Boboma e tɨne va ŋgoreiye tebol laghɨye thɨ vakatha brass. Tebol nasiye regha va ina gheko, thɨ vakatha e gol. E vwatae ravowovowo thɨ ngambu bigi butiye thovuye.
29  Gharaghambu [English: disciple] — Gharɨgharɨko, thiye thɨ varɨminje Jisas, thiye thɨ loŋgweghathɨ le utuutu na thɨ ghambu, thiyeke ra uno gharaghambu. Buk Boboma Togha Vakatha e tɨne, Jisas gharaghambuŋgiko tene thɨ unova “thiye thɨ longweghathɨ Jisas” na “oghaghaŋguŋgi.”
Buk Boboma Togha Matiu, Mak, Luk na Jon e tɨnenji mbaŋaviye thɨ utuŋa Jisas gharaghambu thegheyaworo na theghewo. Gharaghambuko wolaghɨye e tɨne, Jisas va i tuthi theyaworo na theghewo na thɨ yaku weinji. Tembe thɨ unoŋgiva Jisas ghalɨŋae gharaghambɨŋgi (Mat 10:1-4). Hu thuwe Ghalɨŋae Gharaghambɨ.
30  Gidiyon [English: Gideon] — (Hib 11:32). Gidiyon va Isirel lenji randeviva regha. Iye va le loŋweghathɨ i laghɨye na i naŋgo weya Loi na i njimbukikiŋgi. Mbaŋa i vaŋguŋgiya ragagaithɨ na i viva weŋgi gaithɨ kaiwae, othembe ma taulaghɨŋgi iye e le valɨvaŋgako, ko iyemaeŋge thiye ne thɨ kivwalaŋgiya ghaghɨthɨyaŋgiko kaiwae Loi i thalavuŋgi.
31  Gomora [English: Gomorah] — Hu thuwe Sodoma.
32  Grik, vaŋa Grik [English: Greek, Greek language] — Hu thuwe yambaneke ghamap na gheko hu thuwe vanautuma regha idae Grik. Atens na Korinita va ghembaghemba laghɨlaghɨye inanji Grik e tɨne. Va i vivako Grik gharɨgharɨniye va thiya vavaona wagiyawe, na gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ yavwatata wanaŋgi lenji thimba kaiwae. Vaŋa Grik gharɨgharɨ ighanagha thɨ vaŋa Grik e tɨne, na tembe ŋgoreiyeva iyaŋganiye Grik ghanjiragagaithɨ va thɨ wa. Amaamala va thɨ rori Buk Boboma Togha va thɨ rori e vaŋa Grik.
33  Heiga [English: Hagar] — (Gal 4:21-31). Heiga iye rakakaiwobwaga wevoniye Sera e le ŋgolo tɨne, Eibraham levo. E mbaŋako iyako Sera ma vamba i ghambɨ ŋgama, Sera i dage weya Eibraham na i ghena weiye Heiga, na Heiga i ghambɨ ŋgama idae Ishmael. Ko Ishmael mava ŋgama Loi va i dageraweya Eibraham, na Ishmael orumburumbuye mava thɨ wo budakai Loi va i dagerawe na i wogiyawe Eibraham orumburumbuye. Amba Sera i ghambɨ ŋgama. Eibraham i uno idae Aisake. Iye Loi le dagerawe ŋgamaniye.
Amba Sera i ghambɨ Aisake e ghereiye, amba i gaithɨwana Heiga na i vakatha na i variyeyathu. Heiga i wa na ve yaku ou regha idae Sainai. Ina e ouko iyako theghathegha ighanagha, amba Loi i dage weya Mosese na i wogiya weya le mbaro. Iya kaiwae iŋa ina Galeisiya 4 Heiga, iya rakakaiwobwaga wevoniye, i methɨ Jiu gharɨgharɨniye. Thiye ŋgoranjiya rakakaiwobwaga weya Loi kaiwae thɨ loŋweghathɨ thoŋgo lolo i ghambuŋgi le mbaro, iye Loi ne i wovatha na iŋawe lolo rumwaru. Ma thɨ loŋweghathɨ Loi ghalɨŋae iya ma thɨ wovatha iye thɨ rumwaru thavala thɨ loŋweghathɨ Jisas Krais.
34  Herod [English: Herod] — Buk Boboma Togha e tɨne ghɨmoghɨmoru theghevarɨ thɨ uno idanji Herod.
1. Kiŋ Herod, iya thɨ uno “Herod i laghɨye moli,” va Judiya lenji kiŋ mbaŋaniye Jisas le virɨ. Iye va i mando na i vakatha Jisas i mare mbaŋa amba ŋgama (Mat 2:1-22; Luk 1:5).
2. Herod Antipas va Galili gharambarombaro mbaŋaniye Jisas vs i vavaghare na i vakatha vakatha ghamba rotaele. Iye i vaŋgu Herodiyas na i dage vurɨgheghe na thɨ kitena Jon numwe. Jiu gharɨgharɨniye thɨ yovaŋgu Jisas we na i kot weiye, amba muyai thɨ rokros. (Mak 6:14-29; Luk 23:6-12).
3. Kiŋ Herod Agripa Iye Iviva va i vakatha vuyowo laghɨye weŋgiya thavala thɨ loŋweghathɨ Jisas Krais e ekelesiya va i vivako e tɨne. Va i tagavamare Jemes iye Jon ghaghae (Vak 12:1-23).
4. Kiŋ Herod Agripa Iye Theghewoniye iya Pol va i utugiya gha vuyowo amba muyai Gawana Pestas i variye Pol na i wa Rom na vekot Sisa e marae (Vak 25:1326:2; 26:19, 27-32).
35  Hibru [English: Hebrew] — Idake “Hibru” mboromboro weiye idae “Jiu.” Jiu o Hibru, thiye Eibraham orumburumbuŋgi. Idake “Hibru” i mena weya lenji tanakau regha idae Eiba. Hu thuwe Jiu.
36  Hisop [English: Hyssop] — (Jon 19:29; Hib 9:19). Hisop iye umbwa regha. Ravowovowo va i li hisop yaŋgae weiye ndamwandamwa na i vighathɨ e mbothiye na i liutu e madibe amba i variriya gharɨgharɨko o bigibigiko mbala thɨ boboma Loi e marae.
37  Hosana [English: Hosana] — (Mat 21:9, 15; Mak 11:9-10; Jon 12:13). “Hosana” iye dage mwaewo regha iya gharɨgharɨ va thɨ kula na thɨ yavwatatawana lolo regha. Mbwata gharumwaru “Loi i vamoru” o “Ra tarawe.” Ko Jisas ghambaŋa e tɨne gharumwaru “Ra taraweŋge!”
38  Ijipt [English: Egypt] — Ijipt iye vanautuma regha ina Isirel ghadidiye. Isirel gharɨgharɨniye va thiye rakakaiwobwaga Ijipt e tɨne theghathegha thegheseriyevarɨ (Vak 7:34-38). Hu thuwe Rom Ghaghambambaro ghamap.
39  Ilaija [English: Elijah] — (Mak 9:4; Rom 11:2-5; Jem 5:17; na vavana). Ilaija va Loi ghalɨŋae gharautu laghɨye, iya i ŋaebarɨrɨ wanaŋgiya kiŋ raitharɨ na taulaghɨko thiyako thɨ kururu weŋgiya loi kwankwan Isirel e tɨne. Jiu gharɨgharɨniye lemoyo thɨ renuwaŋa ne i njogha na i vanamwe kamwathɨ Mesaiya le mena kaiwae. Jon Rabapɨtaiso va ŋgoreiye Ilaija kamwathɨ lemoyo e tɨne (Mat 11:14; Luk 1:17).
40  Ilaisa [English: Elisha] — (Luk 4:27). Hu thuwe Naaman.
41  Inisenɨs [English: Incense] — (Luk 1:9-11; Vat 5:8; 8:3-4; 18:13). Inisenɨs butiye thovuye moli. Va thɨ vakatha e umbwaumbwa thinji o ndamwandamwa na wathewatheliliye. Ŋgolo Boboma e tɨne thɨ ŋambu na butiye i thovuye mbaŋa gharɨgharɨ va thɨ naŋgonaŋgo weya Loi.
42  Isɨt [English: Yeast] — (Mat 13:33; 16:12; 1Kor 5:6-8; Gal 5:9; na vavana). Isɨt thɨ vakaiwoŋa na thɨ vakatha bred. Iye i vakatha bred na i roro. Isɨt mbe nasiye eŋge ne i vakatha bred lemoyo moli.
43  Iso [English: Esau] — (Rom 9:10-13; Hib 11:20; 12:16-17). Eibraham nariye Aisake na levo Rebeka thɨ ghambɨŋgi gamwaruworuwo, Iso i virɨviva na ghaghae Jeikob i virɨreghamba. Mbaŋa regha mbaŋa Iso bada i gharɨ, va i vakuneŋa budakai ne i wo kaiwae iye Aisake nariye i virɨviva weya ghaghae Jeikob na modae ghanɨŋga regha wit thɨ ge. Iya kaiwae va Jeikob orumburumbuye thɨ tabona Loi le tututhi gharɨgharɨniye, ma Iso orumburumbuye. Hu thuwe Eibraham.
44  Isirel [English: Isirel] — Isirel iye mbe ida laghɨye Loi i wogiyawe Jeikob, Aisake na levo Rebeka narinji theghewo regha. Isirel le ŋgamaŋgama theyaworo na theghewo. Thiye va thɨ tabona uu theyaworo na theghewo Isirel e tɨne. Hu thuwe Eibraham.
Isirel orumburumbuyeŋgi idanji tomethi. Iviva thɨ uno “Isirel le gharɨgharɨ” na muyai thɨ uno “Jiu gharɨgharɨniye.” Tembe ŋgoreiyeva thɨ uno “Hibru gharɨgharɨniye.” Hu thuwe Jiu.
Vanautumako iya Isirel gharɨgharɨniye thiya yakukowe mbowo thɨ unova Isirel. Va i vivako thɨ uno Keinan. Ida regha iye Palastain.
45  Ive [English: Eve] — (2Kor 11:3; 1Tim 2:13-14). Ive va Adam levo. Va e mbaŋako iyako Loi va i vakatha yambaneke, va i vakathakai Adam. Amba i wo Adam ŋgaŋgaye na i vakatha Ive. Amba muyai Seitan i mena weya Ive na i valoghe nuwe na i ghan umbwako une iyava Loi i dageten na tha thɨ ghan. Na tembe i wogiyava umbwama une na Adam i ghan. Mbaŋako iyako Adam na Ive thɨ loŋweyathu Loi ghalɨŋae, gharɨgharɨ thɨ vakatha tharɨ. Kein, Abel na Set va Adam na Ive lenji ŋgaŋgaŋgi.
46  Jasinit [English: jacinthe] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Jasinit iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
47  Jaspa [English: jasper] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Jaspa iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
48  Jeikob [English: Jacob] — Jeikob va Aisake nariye. Tɨnae Rebeka. Ghaghae gamwaruwo Iso. Othembe Iso i virɨviva, Jeikob iye Loi va i tuthi na i laghɨye, ŋgoreiye va i virɨviva. Jeikob orumburumbuye Jiu gharɨgharɨniye. Hu thuwe Isirel, Eibraham, na Iso.
49  Jeremaiya [English: Jeremiah] — (Mat 2:17; 16:14; 27:9). Jeremaiya va Loi ghalɨŋae gharautu. Va mbaŋaniye mbaŋa Isirel gharɨgharɨniye ma thɨ ghambu Loi ghalɨŋae, Jeremaiya i dage weŋgi na thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi. Iye mbowo i utuŋava bigibigi lemoyo ne thɨ yomara Krais le mena ghambaŋa e tɨne.
50  Jese [English: Jesse] — (Mat 1:5-6; Luk 3:32; Vak 13:22; Rom 15:12). Jese nariye Kiŋ Deivid, iye Jisas Krais rumbuye. Buk Boboma Teuye e tɨne Loi ghalɨŋae gharautu Aiseya va iŋa Krais ne iye Jese na Deivid rumbunji. Hu thuwe Deivid.
51  Jisas [English: Jesus] — Idake iyake gharumwaru “Ravamoru” o “La Loi iye ghanda Ravamoru.” Meri nariye Loi va i rena idake iyake kaiwae Jisas ne i vamoruŋgiya gharɨgharɨ e lenji tharɨ tɨne (Mat 1:21). Ida vavana thɨ uno Jisas: Jisas Krais, Loi Nariye, Lolo Nariye na Deivid Nariye.
52  Jiu [English: Jew] — Jiu thiye Eibraham orumburumbuye. Hu thuwe Eibraham. Mbaŋa va i vivako Jiu gharumwaru “gharɨgharɨ thiya yaku Judiya e le valɨvaŋga” o “gharɨgharɨ thɨ mena uu Juda.” Juda va Isirel ghanjiuu theyaworo na theghewo regha. Amba muyai Jiu gharumwaru “Isirel gharɨgharɨniyeko wolaghɨye.” Hu thuwe Isirel.
Toto Thovuye Jon le rorori e tɨne, utuke Jiu i methɨ Jiu gharɨgharɨniye lenji randevivaŋgi na lenji rambarombaro thiye thɨ thɨghɨyawana Jisas.
53  Jiu lenji kot laghɨye [English: Sanhedrin] — (Mat 26:59; Mak 14:55; 15:1; Luk 22:66; Jon 11:47; Vak 4:15; 5:21; 6:12; 22:30; 23:1; 24:20). Sanhidren va kot laghɨye weiye Jiu amaamala thegheyepirɨ na regha na e vwataeva. Amaamala thiye idaidanji laghɨlaghɨye. Kotɨke iyake thɨ tuthi bigibigi kururu kaiwanji. Rovowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva i mbaronga lenji niva. Mbaŋa thɨ vangumena Jisas e marae, thɨŋa ne i mare. Ko iyemaeŋe mbe Rom gharambarombaro eŋge thɨ tuthi na i mare, iya kaiwae va thɨ variye na i wawe Pailat, Rom ghagawana regha.
54  Jon [English: Jon] — Buk Boboma Togha lenji rarorori thɨ utuŋa gharɨgharɨ lemoyo idanji Jon. Theghewoko laghɨye moliko thiye Jon Rabapɨtaiso na Jon iye Jisas ghalɨŋae gharaghambɨ regha:
1. Jon Rabapɨtaiso “Jon the Baptizer” va Loi ghalɨŋae gharautu regha i vivatharawe kamwathɨ Jisas kaiwae. Iye ghalɨŋae gharautu va ŋgoreiye Ilaija, na tembe ŋgoreiyeva Ilaija, i dage vurɨgheghe weŋgiya gharɨgharɨ na thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi mbala Loi ne i numotenŋgi. Hu thuwe Mat 3:1-15; 11:2-19; 14:1-12; 17:13; 21:24-32; Mak 1:4-11; 6:14-29; 11:29-33; Luk 1:13-17, 57-63, 76-80; 3:2-20; 7:18-33; 11:1; Jon 1:6-8,15, 19-36; 3:22-30.
2. Jon Jisas ghalɨŋgae gharaghambɨ regha “Jon the Apostle” va Sebedi nariye na Jemes ghaghae. Va i rori Toto Thovuye Jisas Krais, Jon Le Roriri, na Leta Iviva, Theghewoniye na Theghetoniye Jon Le Rorori, na tembe ŋgoreiyeva Vatomwe. Hu thuwe Mat 4:21-22; 10:2; 17:1-13; Mak 1:29; 3:17; 5:37; 9:1-13, 38; 10:35-41; 13:3; Luk 8:51; 9:28-36,49,54; 22:8; Vak 3:1-11; 4:13, 19-20; 8:14-17; Gal 2:9; Vat 1:1,4,9; 22:2,8.
Vavana tembe idanjiva Jon:
3. Jon Mak, iye Banabas ighaiye na Pol le valɨrakakaiwo, i roriya Toto Thovuye Mak Le Rorori. Hu thuwe Vak 12:12; 13:4-13; 15:37-39; Kol 4:10; 2Tim 4:11; Pilim 24; 1Pit 5:13.
4. Saimon Pita ramae va idae Jon (Mat 16:17; Jon 1:42; 21:15-17).
5. Ravowovowo laghɨye Anas le boda regha idae Jon (Vak 4:6).
55  Jona [English: Jonah] — (Mat 12:39-41; 16:4; Luk 11:29-32). Jona va Loi ghalɨŋae gharautu regha. Mbaŋa regha Loi i variye na i wa e ghemba idae Ninive na i vavaghare Loi totoniye weŋgi. Ko iyemaeŋge ma nuwaiya i ghambu Loi. I tha e waŋga regha na i wava e ghawo reghava. Mbaŋa vambe ina e waŋga, Loi i variye ndewendewe laghɨyewe. Gharɨgharɨko inanji waŋgako thɨ gharegharekai Loi i gharegaithɨwe Jona na iyake kaiwae i rowo laghɨye. Iya kaiwae thɨ wokiyathu e njighɨjko tɨne na thɨ vamoruŋgi ghanjimberegha. Borogi laghɨye va i kovululu Jona, na i yaku e ŋgamoiye mbaŋa mbaŋato amba borogiko i thegharaŋgiya e kerakera vwatae. Iyake e ghereiye, Jona i ghambu Loi na i wa Ninive na i vavaghare Loi totoniye gheko.
56  Josep [English: Joseph] — Gharɨgharɨ tomethi inanji Buk Boboma Togha e tɨne idanjiya Josep.
1. Jakob le ŋgamaŋgama theyaworo na theghewo, thiye Isirel orumburumbunji, regha idae Josep. Iye ghaghae moli Benjamin. Hu thuwe Vak 7:9-14; Jon 4:5; Hib 11:21-22; Vat 7:8.
2. Josep, iye Meri Jisas tɨnae le ghɨmoru. Hu thuwe Mat 1:16, 18-20, 24; 2:13, 19; Luk 1:27; 2:4, 16, 33, 43; 3:23; 4:22; Jon 1:45; 6:42.
3. Josep, Jisas ghaghae regha. Hu thuwe Mat 13:55; Mak 6:42.
4. Josep, Jemes iye thɨ uno taboghaniye ghaghae. Hu thuwe Mat 27:56; Mak 15:40, 47.
5. Josep iye rara Arɨmathiya, va i gogomwau na iye Jiu lenji kot laghɨye lenji randeviva regha. Iye va amala thovuye na i ghambu Jisas Krais. Hu thuwe Mat 27:57-60; Mak 15:42-46; Luk 23:50-53; Jon 19:38-42.
6. Josep Basabas, Jisas gharaghambu regha. Va ina weya Jisas va irikowe. Mbaŋa va thɨ tuthiya ghalɨŋae gharaghambɨ regha na Judas ghathɨthɨ, thɨ tuthi weŋgiya Josep Basabas na Mataiyas. Loi i tuthi na Mataiyas idae thɨ vaidi. Hu thuwe Vak 1:23.
7. Josep, idae laghɨye Banabas. Hu thuwe Vak 4:36.
57  Josuwa [English: Joshua] — (Vak 7:45; Hib 4:8). Mosese va i mare na e ghereiye, Josuwa i tabona Isirel lenji randeviva. I viva weŋgiya gharɨgharɨko na thɨ ru Kenani e le valɨvaŋga, iya Loi va i dageraweko weŋgi. Thɨ gaithɨ weŋgi na thɨ kivwalaŋgiya gharɨgharɨko va thɨ yakuko gheko. Amba Josuwa i ghatha Kenani na wabwi wabwiyaworo na wabwiwo, na i giya wabwira iya weŋgiya uu regha na regha ghambanji, ma mbe Livai eŋge, kaiwae thiye ravowovowoŋgi. Josuwa iye randeviva laghɨye, na i dage vurɨgheghe weŋgiya gharɨgharɨ na thɨ ghambu Loi e gharevatomwe. Va iŋa, “Ghino na lo bodaboda, ne wo ghambugha Loi.”
58  Juda [English: Judah] — (Mat 1:2-3; Hib 7:14; 8:8; Vat 5:5; 7:5). Juda iye va Jakob le ŋgamaŋgama theyaworo na theghewo regha. Iye orumburumbunji uu idae Juda. Orumburumbunji va thɨ yaku Judiya e le valɨvaŋga. Ghemba Jerusalem ina Judiya. Jisas Krais va i mena uu Juda na i virɨ e ghemba regha idae Betɨlehem Judiya e tine.
59  Kalsidoni [English: chalcedony] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Kalsidoni iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
60  Kamel [English: camel] — (Mat 3:4; 19:24; 23:24; Mak 1:6; 10:25; Luk 18:25). Kamel iye thetheghan laghɨye iye gharɨgharɨ thɨ thawe na tembe dowe kaiwaeva. Mbaŋa vavana vulivuliye thɨ vakaiwoŋa na thɨ vakatha kwamawe ma modae i laghɨye. Kamel ŋgaliŋgaliyae ina page ###–### e lughawoghawo.
61  Kaniliyan [English: carnelian] — (Vat 4:3; 21:20). Kaniliyan iye varɨ ghayamoyamo i thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
62  Kein [English: Cain] — (Hib 11:4; 1Jon 3:12; Jiud 11). Kein va Adam na Ive narinji regha na laghɨyeniye. Va i yamwakabu ghaghae nasiyeniyewe Abel, kaiwae Loi i wovatha Abel le vowo iye sip, ko iyemaeŋge i botewo Kein le vowo wit. Iya kaiwae Kein i unɨghɨ Abel. Iyake kaiwae, Loi iŋa na Kein ne i robwabwari yambaneke laghɨye na gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ botewo.
63  Kenani [English: Canaan] — (Mat 15:22; Vak 7:11; 13:19). Kenani iye Loi va i dawerawe na ne i giya weŋgiya Isirel gharɨgharɨniye na lenji thelau. Noroke thelauko iyako idae Isirel. Mbaŋa vavana thɨ uno idae Palestain.
64  Kitenɨyathu thanavuniye [English: circumcision] — Jiu gharɨgharɨniye ghanjithanavu regha iye kitenɨyathu thanavuniye. Ŋgama ghɨmoru regha na regha mbaŋa i wo mbaŋawa na e ghereiye wo i wo kitenɨyathu thanavuniye. Gharɨgharɨko va thɨ vakatha iyako kaiwae Loi va i dagewe Eibraham iye na orumburumbuye mbala thɨ vakatha ŋgoreiye (Rɨgh 17:9-14). Kitenɨyathu thanavuniye va nono gharumwaru ghɨmoru iye va Jiu. Mbaŋa vavana thɨ uno Jiu “gharɨgharɨ thiye thɨ wo kitenɨyathu thanavuniye.”
Mbaŋaniye gharɨgharɨ va thɨ vavagharekai Toto Thovuye weŋgiya gharɨgharɨ, Jiu vavana va thɨŋa thela thoŋgo nuwaiya i tabona Kristiyan ko iye ma Jiu gharɨgharɨniye regha, iviva ne i wo kitenɨyathu thanavuniye. Iyake ghanono iye i tabona Jiu na i varaeŋa ne i ghambu Mosese le Mbaro. Thoŋgo va i vakatha iyake, ne e ghereiye valɨkaiwae i tabona Kristiyan. Pol mava i varaeŋa renuwaŋako iyako. Va i utuŋa iyake e letako va i roriko na i variye weŋgiya ekelesiya ina Galeisiya. Tembe ŋgoreiyeva i utuŋake lemoyo rororiko e tɨne. Va iŋa mbe bigi regha eŋge lolo regha wo i vakatha na i tabona Kristiyan, iyake wo i loŋweghathɨ Jisas Krais.
65  Krais [English: Christ] — Dageke Krais i mena Grik e ghalɨŋanji na gharumwaru “lolo iye regha thɨ varuvu e bunama.” Jiu gharɨgharɨniyeŋgi dageke Mesaiya tembe gharumwaruva “lolo regha va thɨ varuvu e bunama.” Mbaŋa va i vivako mbaŋa Loi i tuthiya Isirel gharɨgharɨniye lenji kiŋ, ravowovowo laghɨye va i varuvu e bunama na iyake i tabona nono i govwambwara amalaghɨniye va i tuthi na kiŋ. Ko mbaŋa Loi i dagerawe iŋa ne i variye Ravamoru na i vamoruŋgiya le gharɨgharɨ na i womena vwenyevwenye Loi le mbaro, i uno idae “Mesaiya” o “Krais,” na i vatomwe iye ghamberegha va i tuthi na i variye.
66  Krisolait [English: chrisolite] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Krisolait iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
67  Kros [English: cross] — Kros iye Rom lenji rambarombaro ghanjithanavu thɨ lithɨ rakaivɨ e mare e kros vwatae. Iyake lithɨ weŋgi ragabo, gharɨgharɨ thavala thɨ kaivɨ bwagabwaga. Ra vakatha kros ra wo tu weiye umbwa regha nasiye i valawe i mborowae. Rakaivɨ va thɨ vurɨgheghe ŋgeŋge na thɨ wo kros na thɨ wa iya ghembako ne vethɨ gaboŋgikowe. Iyako ragagaithɨ thɨ tagavatadɨ lolokowe e krosko o thɨ li thiyo na thɨ ŋgarɨghathɨwe. Amba thɨ vwandan krosiko na thɨ teteya loloko i kwate gheko ghaghad i mare. Lolo thɨ rokros ŋgoraiyake wo i ghataŋa vɨrɨ laghɨye amba muyai i mare. Gharegaithɨ kaiwae na thɨ tagavamare e kros. Jisas iŋa thoŋgo lolo regha nuwaiya na gharaghambu wo i renuwaŋa valaweya ghamberegha na i wo gha kros na i ghambugha Jisas (Mat 10:38; 16:24; Mak 8:34; Luk 9:23; 14:27). Iyake gharumwaru Jisas gharaghambu mbe thɨ roroghagha na thɨ ghataŋa vɨrɨ iya kaiwae na thɨ vatomweŋgi na thɨ mare kaiwae.
68  Lepelo [English: leprosy] — (Mat 8:3; Mak 1:42; Luk 5:12-13; 7:22; na vavana). Lepelo iye ghambwera regha. Buk Boboma e tɨne utuke “lepeloke” iye njimwa ghaghambwera iya ma mboromboro weiye “leprosy” noroke. Thiye va thɨ ghambweraŋa lepelo ma valɨkaiwanji na thɨ yaku weinjiyaŋgiya gharɨgharɨ ma thɨ ghambweraŋa. Gharɨgharɨko thovuthovuye ma thɨ yaku weiyaŋgiya thavala thɨ ghataŋa lepelo. Ma thɨ utu weŋgi. Ma valɨkaiwae thɨ kururu weya Loi e ŋgolo kururu o Ŋgolo Boboma e tɨnenji.
69  Livai [English: Levi] — (Hib 7:5, 9-10; Vat 7:7). Livai iye va theyaworo na theghewoma regha Jeikob le ŋgamaŋgamaŋgi. Livai orumburumbuyeŋgi va thɨ ghatharaŋgiyaŋgi na thɨ kaiwo Loi le Ngolo Boboma e tɨne. Ravowovowo thiye va thɨ tuthiŋgi thɨ mena Livai orumbrumbuye weŋgi. I mboromboro weya Eron ghauu. Hu thuwe Eron.
Livai tembe lolo reghava idae. Iye va Jisas ghalɨŋae gharaghambu theyaworo na theghewoma regha. Mbaŋa vavana thɨ uno idae Matiu (Mat 9:9; Mak 2:14; Luk 5:27-29). Iye va Toto Thovuye Matiu gharorori.
70  Loi ghalɨŋae gharautu [English: prophet] — Ghalɨŋae gharautu iye lolo i uturaŋgiya totoko Loi i woraŋgiyakowe weŋgiya gharɨgharɨ Loi kaiwae.
Buk Boboma Teuye ghambaŋa Loi va i variyeŋgi ghalɨŋae gharautuko lemoyo, ŋgoreiye Samuwel, Aiseya na Jeremaiya. Lemi utuutu e tɨnenji Loi i woraŋgiya bigibigiko lemoyo ne thɨ yomara. Ghalɨŋae gharautuko mbaŋa vavana thɨ rorinjoŋa totoko thiyako, na thiyake ra vaidi Buk Boboma Teuye ghabuk idaidanji ŋgoreiye Aiseya na Jeremaiya. Va i vivako amba muyai Jisas i virɨ, thɨ utuŋa le mena na budakai ne i yomarawe. Tembe thɨ utuŋava bigibigi lemoyo ne thɨ yomara mbaŋa yambaneke e le ghambako, amba muyai Jisas Krais ne i njoghama na i ghatha yambaneke.
Buk Boboma Togha e tɨnenji, mbaŋa vavana thɨ utuŋa “Loi ghalɨŋae gharautu.” Hu thuwe Jon 1:21. Ghaliŋae gharutuke iyake iye thɨ utuŋake Mba 18:15-18. Iye ghalɨŋae gharautu i laghɨye iya Loi va i dagerawe ne i variye.
Buk Boboma Togha e tɨne, gharɨgharɨ thɨ utuutu Nyao Boboma le vurɨgheghe e tɨne, thiye thɨ uno idanji ghalɨŋae gharautu, kaiwae va thɨ utuŋa totoko Loi i woraŋgiyako weŋgi.
71  Loi le ghamba mbaro [English: Kingdom of God] — Utuke thiya thɨ utuŋa Loi ŋgoreiye rambarombaro o kiŋ, na gharɨgharɨ ngoreiye le ghamba mbaro gharɨgharɨniye. Kiŋ i mbaroŋaŋgiya le gharɨgharɨ, na Loi ŋgoreiye kiŋ kaiwae i ndeganagana le gharɨgharɨ na i giya weŋgi bigibigiko wolaghɨye nuwanjiya na i viva weŋgi na i mbaroŋaŋgi. Loi le ghamba mbaro gharɨgharɨniye thiye thɨ varɨminje na thɨ ghambu Loi. Va Jisas i mena e yambaneke, Loi le ghamba mbaro i yomara e kamwathɨ togha kaiwae Jisas Krais i vugha kamwathɨ togha na gharɨgharɨ thɨ ru Loi le ghamba mbaro.
Loi le ghamba mbaro ina aŋganiye gharɨgharɨ thɨ varaeŋa Loi iye lenji kiŋ. Mbaŋa Jisas ne i njoghama, Loi le ghamba mbaro ne i mboromboro, na gharɨgharɨke wolaghɨye ne thɨ thuwe wagiyawe.
72  Loi le Sip Nariye [English: Lamb of God] — Jon Rabapɨtaiso va i uno Jisas Loi le Sip Nariye Jon 1:29, 36 e tɨnenji. Jiu va ghanjithanavu, mbe thɨ vovo sip nariye weya Loi mbala Loi ne i numoten lenji tharɨ. Mbaŋa sip nariye i mare kaiwae madibae i voruraŋgi na i voruyathu, iyake ŋgoreiye lolo iye i vakatha tharɨ na i mare. Sip nariye iye tharɨ gharavakatha ghathɨthɨ. Na loloko iyako i thɨnava Loi e marae. Jisas thɨ uno Loi le Sip Nariye kaiwae va i giya yawaliye ŋgoreiye vowo mbala la tharɨ Loi ne i numotenɨŋgi. Vatomwe Vaŋgothiye 5 Sip Nariye i methɨ Krais.
73  Loi Nariye [English: Son of God] — Iye Jisas Krais idae regha. Mbaŋa ra vaona Buk Boboma ra thuwe Loi iye mbe regha eŋge. Loi iye ma e rɨgherɨghe na va i vakatha bigibigike wolaghɨye. Tembe ra thuweva Buk Boboma e tɨne Loi i tabona lolo mbaŋa Jisas Krais i virɨ (Jon 1:1, 14-15). Jisas i utu weya Loi na iŋa ramae. Loi i utu e buruburu na iŋa Jisas iye nariye. Ko iyemaeŋge idake iyake “Loi Nariye” ma gharumwaru Jisas ne e yawayawaliye ŋgoreiye lolo regha na regha nariye. Mbaŋa ra vavaona Buk Boboma ra thuwe Ramae na Nariye thiye mboromboroŋgi. Thenjighewoko thiye Loi. Thenjighewoko ma e rɨgherɨghe na ma e lenji ghambako. Thiye mboromboro e bigibigi wolaghɨye. Mbwata idake iyake, Loi Nariye, i vatomwe Jisas i ghambu ramae le renuwaŋa mbaŋa i mena e yambaneke na i vamoruŋgiya gharɨgharɨ. Ra thuwe Ramae na Nariye thiye Loi regha na ra loŋweghathɨ, othembe ma ra ghareghare ŋgoroŋga valɨkaiwanji. Ra ghareghareŋa gharɨgharɨ, na Loi iye mbe tomethi. Bigibigike wolaghɨye ra ghareghare Loi kaiwae, mbe ra ghareghare eŋge kaiwae i woraŋgi weinda.
74  Loŋweghathɨ weya Jisas Krais [English: believing in Jesus Christ] — Loŋweghathɨ ma ŋgoreiye hu loŋweghathɨ Jisas mava i yaku e yambaneke. Gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ loŋweghathɨ iyako. Loŋweghathɨ weya Jisas Krais ŋgoraiyake: Hu loŋweghathɨ budakaiya Jisas va iŋa ghamberegha i emunjoru. Hu wovatha le vavaghare wolaghɨye. Tembe gharumwaruva iyake: U tuthi Jisas iye Ravamoru na Giya, na u ghambu na u tabona ghalɨŋae gharaghambu.
75  Lolo Nariye [English: Son of Man] — Va i vivako amba muyai Jisas Krais i virɨ, Loi i vatomwe weya ghalɨŋae gharautu Daniyel budakai ne i yomara mbaŋa i menamenake tɨne. Daniyel i thuweya lolo regha i njama e ngalɨngalɨlɨko buruburu e tɨne. Loloko i njama weiye le vurɨgheghe laghɨye moli na vwenyevwenye. I mena Loi e marae na amalaghɨniye i giya mbaro na i mbaronaŋgiya vanautumake wolaghɨye na gharɨgharɨke wolaghɨye mbaŋa ma e le ghambako. Daniyel ma i ghareghare loloke iyake me thuwe iye thela. Va i rori othembe i mena e buruburu, ghayamoyamo ŋgoreiye “lolo nariye.” Gharumwaru, ghayamoyamo ngoreiye lolo. Buk Boboma Togha e tɨne, mbaŋaviye Jisas i uno ghamberegha “Lolo Nariye.” Mbaŋa va i vakatha iyake, i woraŋgiya iye ghamberegha iya Daniyel va iŋa ne i mena.
76  Lot [English: Lot] — (Luk 17:28-32; 2Pit 2:7). Lot iye Haran nariye, Eibraham ghaghae nasiyeniye. Lot iŋa Eibraham iye ramae. (Hu thuwe Eibraham.) Mbaŋa Eibraham va i wa na ve tamweya vanautuma togha Loi va i dagerawe ne i wogiyawe. Amba muyai vethɨ ru vanautumako iyako. Lot va i wa ve yaku e ghemba laghɨye Sodoma. Gharɨgharɨ Sodoma va thɨ vakavakatha vakatha raraitharɨ lemoyo. Ko iyake kaiwae Loi iŋa ne i mukuwo ghembako iyako. Loi i variye le nyao thovuye ve dage vurɨgheghe weya Lot na i vo amba i variye ndɨghe. Amba Lot na le ŋgaŋga thɨ wareri. Ko amba Loi i mukuwo ghembako iyako e ndɨghe. Nyao thovuye va i dage weŋgi Lot thava ne thɨ maranjogha e ghereinji mbaŋa thɨ iteteya ghembako laghɨye, ko Lot levo i ghɨmaranjogha na e mbaŋako vara iyako i tabonavara njighɨ i mbumbu na ŋgoreiye varɨ laghɨye.
77  Manna [English: manna] — (Jon 6:31, 49, 58; Hib 9:4; Vat 2:17). Isirel gharɨgharɨniye thɨ voraŋgi Ijipt e tɨne na e ghereiye, thiye thɨ loŋgatako theghathegha ghwevarɨ e vurɨvurɨ vwatavwata. Mbaŋaŋgiko thiyako e tɨnenji Loi i vakatha ghamba rotaele na i giya ghanɨŋga na thɨ ghan. Ghanɨŋgake iyake idae “manna.” Va i mena e buruburu na i dobunja yambaneke mbaŋa regha na regha, mbe mbaŋa Sabat eŋge. Gharɨgharɨko va thɨ mwanavathavatha. Hu thuwe Raŋ 16:13-36.
78  Masɨted [English: mustard] — (Mat 13:31-32; 17:20; Mak 4:31-32; Luk 13:19; 17:6). Masɨtedke iyake iye umbwa regha gharɨgharɨ thɨ kabu e lenji uma na thɨ vakaiwoŋa kaiwae i vakatha ghaŋiŋga ghamɨnae thovuye, ŋgoreiye thɨ vakaiwoŋa njighɨ. Mbombouye mbe nanasiye moli, ko iyemaeŋge i mbuthu na umbwa laghɨye moli. (Iyake ma ndiya thɨ ghawi weiye ghɨlethɨ.)
79  Matabwaya [English: crown] — Matabwaya ghathuwathuwa theghewo. Mwatabwaya kiŋko i thɨnɨko i govambwara iye le ghamba mbaroko. Matabwaya regha va thɨ wogiya iye yavwatata gha nono weya lolo i wo rukurukuko modae o mwadiwo reghava, o ragagaithɨ iye ma i maramaru iye i kivwalaŋgiya ghathɨghɨyaŋgi e gaithɨ.
80  Mbaro [English: law] — Loi le Mbaro va thɨ rorinjoŋa Buk Boboma Teuye bukuniyeŋgi mbambalima iviva e tɨnenji. Mbaro vara Loi va i wogiyawe Mosese gharɨgharɨ ghanjithovuye kaiwae inanji gheko, na tembe ŋgorieyeva gharɨgharɨ na Isirel va thɨ rikowe utuutuniye. Hu thuwe Mosese.
81  Mbaro gharavavaghare [English: scribes, teachers of the law] — Thiye va thɨ vavaghareŋa Loi le mbaro. Thɨ vavaghareŋa bigibigi va thɨ rorinjoŋa Mosese le buk mbambalima. Hu thuwe Mbaro na Mosese.
82  Mbemba [English: fasting] — Jiu gharɨgharɨniye ghanjithanavu regha iye thɨmbe ghanɨŋga. Jiu gharɨgharɨniye e tɨnenji iyake thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi ghanono. O iyake nuwatharɨ ghanono o thɨ menawe Loi na thɨ wonjoŋa ghanjimberegha e le mbaro raberabe.
83  Mbwana Ŋgoreiye [English: amen] — (Rom 1:25, 9:5; 1Kor 14:16; 2Kor 1:20; na vavana). Jiu e ghalɨŋangiko, utuke thɨŋake Mbwana Ŋgoreiye gharumwaru “mbe ŋgoreiyevara,” “iyake i emunjoru.” Mbaŋa lolo regha i naŋgo, gharɨgharɨko vavana thɨ varaeŋa, thɨŋa, “Mbwana Ngoreiye.” Vat 3:14, Jisas iye thɨ uno thɨŋa, “Mbwana Ŋgoreiye”, kaiwae iye emunjoru.
84  Mwata laghɨye moli [English: dragon] — (Vat 12:3; 13:4; 16:13; 20:2). Mwata laghɨye moli iye riuriu thetheghaniye le vurɨgheghe i laghɨye moli. Ghathuwathuwa ŋgoreiye yeŋgɨyeŋgɨ laghɨye regha ko iyemaeŋge tembe thɨ unova idae mwata. Vatomwe e tɨne mwatake iyake thɨ vakaiwoŋa na i methɨ Seitan iye nyaoko wolaghɨye ghanjigiya laghɨye. Buk Boboma Teuye vavana thɨ utuŋa mwatake iyake utuutuniye, methɨ utuniye i menawe. Mwata laghɨye ma mbaŋa regha thɨ yaku e yambaneke.
85  Melkisedek [English: Melchizedek] — (Hib 5:6-10; 6:20; 7:1-17). Melkisedek ghaghareghare mbe seiwo eŋge ra ghareghare na i mena Buk Boboma e tɨne, Hibru na Rɨgh 14:17-20. Rororike thiyake iŋa Melkisedek iye va Loi le tututhi ravowovowoniye regha. Va mbaŋaniye, thɨghɨyaŋgi thɨ yalawe Eibrahan nariye Lot na le boda na lenji bigibigiko wolaghɨye. Eibraham na le ragagaithɨ thɨ wa vethɨ gaithɨ weŋgi na thɨ kivwalaŋgi. I vamoruŋgiya Lot na lenji bigibigiko wolaghɨye. Mbaŋa Eibraham va i njogha na e kamwathɨ mborowae, Melkisedek i lavolevole. Melkisedek i giya bred na waen weya Eibraham na i naŋgo weya Loi mbe gharewe. Eibraham va i vakatha bigibigiko i biginjoghako wabwiyaworo na i giya wabwira Melkisedekwe. Theghathegha ighanagha muyai i tabona Jiu gharɨgharɨniye ghanjithanavu regha na thɨ giya wabwira i mena lenji uloulo na lenji kaiwo modanji.
Isirel lenji ravowovowoko wolaghɨye thɨ tuthiya Livai e ghauu tɨne. Ko iyemaeŋge Melkisedek ghambaŋa e tɨne, Livai ma i virɨ. Eibraham nariye Aisake, ne Livai rumbuye, ma tembe iye i virɨva. Iya kaiwae mbaŋa Eibraham va i giya wabwira Melkisedekwe, va ngoreiye ravowovowoko wolaghɨye Livai ghauu e tɨne thɨ giyawe, kaiwae mbaŋa muyai, mbaŋa ne thɨ virɨ, thiye ne Eibraham orumburumbuye (Hib 7:9-10).
86  Mer [English: myrrh] — (Mat 2:11; Mak 15:23; Jon 19:39; Vat 18:13). Mer iye bigi regha modae i laghɨye. Butiye i thovuye. Thɨ vakatha e umbwa regha thiye. Jiu va thɨ vakaiwoŋa ŋgoreiye merisin kaiwae i vakatha lolo i ghena seiwo ma i ghamɨno vɨrɨ laghɨye. Tembe thɨ vakaiwoŋava beku kaiwae.
87  Meri [English: Mary] — Meri lemoyo tomethi inanji Buk Boboma Togha e tɨne.
1. Meri Jisas tɨnae.
2. Meri tɨnan Magadala. Jisas va i vakatha na nyao raraitharɨ theghepirɨ thɨ raŋgiwe, na i tabona gharaghambu eunda (Mat 27:55-56; Mak 16:9; Luk 8:2; Jon 20:1-2; 11-18, na rɨghethoru vavana).
3. Meri tɨnan Betani, Mata ghaghae moli na Lasarus iye lounji. Va i yaku Jisas e gheghe na i vandeŋe le vavaghare (Luk 10:38-42; Jon 11:1-5; 12:1-7).
4. Meri Jemes na Josep tɨnanji. Merike iyake mbwata mboromboro weiye Meri Kilopas levo (Mat 27:56; Mak 15:40; 16:1; Luk 24:10).
5. Meri Jon Mak tɨnae. Merike iyake e le ŋgolo ina Jerusalem, iya Jisas gharaghambu va thɨ mevathavathawe (Vak 12:12).
88  Mesaiya [English: Messiah] — Hu thuwe Krais.
89  Mevathavatha Ŋgoloniye [English: tabernacle, tent of meeting] — Va i vivako, mbaŋa Jiu gharɨgharɨniye mbe thɨ loŋgaloŋga vuruvuru vwatavwata e tɨne, Loi i dage weya Mosese na i vakatha ŋgolo tomethi. Loi va i dage na i vakatha weiye kwama thovuye moli na thetheghan njimwae. Valɨkaiwae le rakanjoŋa i maya na tembe ŋgoreiyeva le vatavatad i maya. Gharɨgharɨ thɨ bigi mbaŋa thɨ loŋgaloŋga. Amba thɨ vatavatadɨva.
Dagerawe gha Bogis thɨ thɨnɨrawe e tɨne, Woluwolu Boboma Moli e tɨne. Varɨvarɨ Loi va i rorinjoŋa le Mbaro theyaworo ina e tɨne, weiyaŋgiya bigibigi vavana. Hu thuwe Dagerawe gha Bogis.
Va i vivako Jiu gharɨgharɨniye va thɨ kururu weya Loi Mevathavatha Ŋgoloniye e tɨne, na thɨ vowowe. Thɨ vakatha ghaghad Solomon va i vatadɨ Ŋgolo Boboma Jerusalem e tɨne. Hu thuwe Mevathavatha Ŋgoloniye ŋgaliŋgaliyae page ###.
Mosese [English: Moses] — Mosese va Isirel lenji randeviva laghɨye moli. Mbaŋaniye Isirel gharɨgharɨniye va rakakaiwobwaga Ijipt e tɨne, Loi i tuthi Moses na i viva weŋgi na thɨ raŋgiwe na thɨ njogha thelauko kaero va i giyako weŋgi. Loi va i lavolevole Mosese e numowo kamwathɨniye. Ee, Mosese va i thuwe ndɨghema i ra e umbwaumbwa ndamwandamwa, ko iyemaeŋge mava i nda. Mosese i ghareghare Loi va ina gheko. Amba Loi i dagewe na iŋa ne i vaŋgunjogha le gharɨgharɨ e lenji vanautumako.
Loi va i vakaiwoŋa Mosese na i vakatha vakatha ghamba rotaele. Mbaŋa regha Ijipt lenji ragagaithɨ thɨ vagevagegeŋgiya Jiu gharɨgharɨniye, thɨ mena Njighɨ Sosoro. Loi va i vakatha ndewendewe i rowo laghɨye na i unjogha mbwa, mbala mbwa i ndeghathɨ ŋgoreiye baba vaŋga na vaŋga na e lughawoghawo thelau i mwa. Gharɨgharɨko thɨ loŋga ghathara e lughawoghawoko. Mbaŋa gharɨgharɨko wolaghɨye thɨ vuthavao e valɨvaŋga, Ijipt lenji ragagaithɨ thɨ vutha na thɨ mando na tembene thɨ vakathava ŋgoreiye. Ko iyemaeŋge mbwako va i njogha e ghambae na i vagumoŋgi na thɨ munumare.
Mosese iye Loi va i giya le mbarowe Isirel gharɨgharɨniye kaiwanji. Mbaŋa va thɨ lawa Njighɨ Sosoro na e ghereiye, thɨ loŋgao ghaghadɨ thɨ mena ouko idae Sainai. Mosese ghamberegha i voro Sainai na i yaku gheko na i naŋgo weya Loi. Loi va i dage weya Mosese na i utugiya le mbarowe. Loi va i rorinjoŋa mbaroko theyaworo laghɨye moli e varɨ varɨiwo; mbaŋa ubotu e ghereiye Mosese i du na i diviyaviya varɨko thiyako kaiwae i gharegaithɨ laghɨye mbaŋa i thuweya gharɨgharɨko thɨ kururu weya loi kwankwan. Mbaŋa amba Loi i dagewe na i vakatha varɨ totogha, na Loi va i rorinjoŋava mbaroko theyaworoko. Theghathegha lemoyo varɨiwoko inanji Dagerawe gha Bogis iya ina Mevathavatha Ŋgoloniye e tɨne.
Mbaŋaniye va i njama Ou Sainai e ghereiye, Mosese i rorinjoŋa mbaroko wolaghɨye. Mbaroko thiyako inanji Buk Boboma Teuye ghanjibuk iviva mbambalima e tɨnenji. Gharɨgharɨ tembe thɨ unova idanji “Mosese le bukɨŋgi.” Idaidanji Rɨghenda, Raŋgi, Livai, Lenji Ghanaghanagha, na Mbaro. Hu thuwe Mbaro.
90  Naaman [English: Naaman] — (Luk 4:27). Naaman va i yaku vanautuma regha idae Siriya. Iye ragagaithɨ lenji randeviva na iye ma Jiu gharɨgharɨniyeko regha. Othembe iye ida laghɨye, i ghataŋa lepelo. Mbaŋa va i loŋwe Loi ghalɨŋae gharautu Ilaisa utuniye, i mena na i nango i vamoru kaiwae lepelo e tɨne. Ilaisa va i dagewe na i wa Walaghɨta Jorɨdan na ve thithu ghamberegha mbaŋapirɨ. Naaman va i ghambu ghalɨŋae na lepelo iko moli.
91  Nad [English: nard] — (Mak 14:3; Jon 12:3). Mbaŋa regha ela eunda i thɨnɨmena bunama regha idae nad na i varuvo Jisas gheghewe. Thɨ vakatha nad e umbwa regha thiye idae spaikenad.
92  Ŋgile [English: pearl] — (Mat 7:6; 13:45-46; 1Tim 2:9; Vat 17:4; 18:12, 16; 21:21). Ŋgile iye bigi regha modae laghɨye moli. Iye ghayamoyamo i thovuye. I ndalandala na i kaleva. Gharɨgharɨ thɨ vakaiwoŋa na thɨ vakatha numonji ghae na tembe thɨ vakathava ghavatha gharɨgharɨ kaiwanji.
93  Ŋgolo Boboma [English: Temple] — Jiu gharɨgharɨniye lenji Ŋgolo Boboma ina Jerusalem, va ghemba laghɨye moli ina Isirel. Solomon va i vatadɨ Ŋgolo Boboma iviva na bigibigi boboma va inanji Mevathavatha Ŋgoloniye, thɨ bigiraweŋgiwe. Mbaŋako iyako na i ghaoko, Ŋgolo Boboma mbe iye eŋge vara gharɨgharɨ valɨkaiwae thɨ vowo weya Loi. Iya kaiwae Jiu gharɨgharɨniye mbe thɨ wawawe Jerusalem thaga laghɨye kaiwanji na mbowo thɨ wava thɨ vowo weya Loi. Hu thuwe Solomon.
Muyai Isirel ghathɨghɨyaŋgi thɨ kivwala Jerusalem. Thɨ mukuwo Ŋgoloko Boboma na thɨ mbanɨraŋgiya Jiu gharɨgharɨniye lemoyo thɨ wa Babilon. Mbaŋa thɨ vatomweŋgiya Jiu na thɨ njogha Jerusalem, thɨ vatadɨva Ŋgolo Boboma. Theghathegha lemoyo e ghereiye Kiŋ Herod iye i laghɨye i vatad Ŋgolo Boboma togha na Ŋgolo Boboma teuye ghathɨthɨ. Ŋgoloko Boboma iyako va ina Jerusalem mbaŋa Jisas i virɨ.
Ŋgolo Boboma ŋgaliŋgaliyae ina page ###. Ghayayao va laghɨye moli na gharɨgharɨko wolaghɨye valɨkaiwae thɨ ruwe, mambe Jiu gharɨgharɨniye eŋge. Va gheko Jisas i vagevagege raŋgiyaŋgiya thetheghan gharakunekune. E tɨne va ghayayao regha mbe Jiu ghɨmoghɨmoru eŋge thɨ ruwe. E tɨne moli va ghayayao regha. Gheko mbe ravowovowo eŋge thɨ ruwe. E tɨneko va ghamba vowo na gaeba laghɨye moli thavwi kaiwae. E ghayayaoko tɨne moli iyako e tɨne va Ŋgolo Boboma vara weiye woluwolu theghewo, Woluwolu Boboma na Woluwolu Boboma Moli. Bigibigi vavana boboma va thɨ vakaiwoŋa thɨ kururuwe Loi va inanji Woluwolu Boboma e tɨne. Dagerawe gha Bogis va ina Woluwolu Boboma Moli, na Loi manjamanjalawae i mbilewe. Mbe Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva eŋge valɨkaiwae i ruwe, na i ruwe mbe mbaŋa regha eŋge theghathegha regha na regha. Kwama i molao i ganatena Woluwolu Boboma Moli. Mbaŋa Jisas i mare, kwamako i mathethewa yavoro na ve wo bode (Mat 27:51; Mak 15:38; Luk 23.45). Iyake i vatomwe Loi va i vugha kamwathɨ gharɨgharɨ valɨkaiwae thɨ ru e marae, thoŋgo thɨ loŋweghathɨ Jisas Krais.
94  Ŋgolo Kururu [English: synagogue, house of worship] — Ŋgolo kururu iye Jiu gharɨgharɨniye lenji ghamba mevathavatha, mbe Sabat e tɨne vara. Ŋgolo kururu regha ina ghemba regha na regha Isirel e tɨne. Ŋgoloko kururu e tɨnenji va thɨ vaona Buk Boboma na thɨ vavaghareŋa Loi le mbaro. Gharɨgharɨko va thɨ naŋgo weya Loi gheko na thɨ kururuwe. Mbaŋa vavana thɨ vakatha kot e tɨnenji. Va i vivako, utuke iyake gharumwaru ma iŋa ŋgolo kaiwae, ko iyemaeŋge iŋa gharɨgharɨ thɨ mevathavatha gheko kaiwanji.
95  Ninive [English: Nineveh] — (Mat 12:41; Luk 11:30, 32). Ninive va ghemba regha idae, iya Loi va i variye Jona na ve vavaghareŋa toto weŋgi. Loi le toto va iye ne i mukuwo Ninive kaiwae thɨ vakavakatha vakatha raraitharɨ. Mbaŋa thɨ loŋwe Jona le vavaghare weŋgi, thɨ randa na thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi. Iyake kaiwae Loi i numotenɨŋgi na ma i mukuwoŋgi. Hu thuwe Jona.
96  Njighɨ Sosoro [English: Red Sea] — Njighɨke iyake ina Isirel na Ijipt e ghanjilughawoghawo. Hu thuwe Rom Ghaghambambaro ghamap. Hu thuwe Mosese.
97  Nowa [English: Noah] — (Mat 24:37-38; Luk 3:36; 17:26-27; Hib 11:7; 1Pit 3:20; 2Pit 2:5). Nowa va i yaku e yambaneke va i vivako. Nowa utuniye ina Buk Boboma Teuye buk iviva idae Rɨghenda, Vangothiye 6 ghaghadɨ 9. Nowa ghambaŋa gharɨgharɨko va thɨ vakatha vakatha raraitharɨ lemoyo. Iyake kaiwae, Loi iŋa ne i variye ŋgonuŋgo na i mukuwo gharɨgharɨko na bigibigiko wolaghɨye inanji e yambaneke. Ko iyemaeŋge Nowa va lolo thovuye; i ghambugha Loi. Iya kaiwae Loi i dagewe Nowa na i vatadɨ waŋga laghɨye moli, na i dage ŋgoroŋga ne i vakatha na iŋa. I dagewe Nowa ne weiyaŋgiya levo na le ŋgaŋga thegheto na lenji ovo thɨ tha e waŋgako. Tembe ŋgoreiyeva ne i vaŋgudowe ghɨmoru na wevo thetheghanke wolaghɨye tomethi na make wolaghɨye tomethi. Ne i vaŋgudowe thetheghan ghɨmoru na wevo thenjighepirɨ iya. Nowa va i vakatha wagiyawe ŋgoreiye Loi va i dagewe. Thɨ tha e waŋga na e ghereiye, Loi i variye uye, uyevwelaghɨ laghɨye moli, na ŋgonuŋgo. Mbwako i thotho na i kivwalaŋgiya ouou vwatavwatanji. Gharɨgharɨko wolaghɨye e yambeneke thiya munja na thɨ mare, mbe Nowa na le bodaboda eŋge Loi i vamoruŋgi.
Theghathegha regha e ghereiye na iko, mbwako i dinja na thelauko i mwa. Nowa na le bodaboda thɨ raŋgi e waŋgako. Amba Nowa i vakatha vowo weya Loi na i taraweŋa kaiwae va i vamoruŋgi. Loi va i dagerawe ma mbaŋa reghava ne i vakatha ŋgonuŋgo ŋgoreiye iyako. Amba bwawo i yomara e buruburuko. Loi va iŋa bwawo iye le dagerawe ghanono na ma mbaŋa reghava ne i mukuwo yambaneke laghɨye.
98  Nyao thovuye [English: angel] — Nyao thovuthovuye Loi le toto gharawo thiye. Thɨ yaku e ghamwae. Totoke gharawo thiyake, nyaoŋgi, ma gharɨgharɨŋgi. Mane gharɨgharɨ thɨ thuweŋgi, ghaghadɨŋgi ne thɨ govwambwara ghanjimberegha.
Loi i variyeŋgi le nyao thovuthovuye ne thɨ kaiwo kaiwae. Thiye ghanji kaiwo thɨ njimbukikiŋgiya Loi le gharɨgharɨ (Vak 12:6-11; 27:23; Hib 1:14). Mbaŋa vavana Loi i variyeŋgi na vethɨ utu utu i tomethi weya lolo regha.
Nyao thovuthovuye ghanji giya laghɨye idae Maikal (Jiud 9). Nyao thovuye laghɨye regha idae Geibriyel (Luk 1:19,26).
99  Nyao Boboma [English: Holy Spirit] — Mbaŋa ra vaona Buk Boboma ra vaidi Nyao Boboma iye Loi na othembe iye mberegha. La Loi Jisas Krais Ramae, na i mena weya Jisas Krais, Loi Nariye. Thiye thɨ variye Nyao Boboma na i yaku weiyaŋgiya thavala thɨ loŋweghathɨ Jisas Krais na le kaiwo i woraŋgiya emunjoru weŋgi, i viva weŋgi, na i vakathaŋgi valɨkaiwanji thɨ vakatha budakaiya Loi i warariŋa. Kaiwae iye nyao, ma valɨkaiwae gharɨgharɨ thɨ thuwe, othembe ina raloŋweloŋweghathɨke wolaghɨye weŋgi. Iya kaiwae Loi iye thegheto, ma theghewo, na thiye theghetoke mboromborongi. Ramae iye Loi, Nariye iye Loi, na Nyao Boboma iye Loi. Ko iyemaeŋge thiye ma Loi thegheto thɨ tomethi, thiye mbe Loi reghaŋgi vara. Kaiwae Buk Boboma i woraŋgiya wagiyawe mbe Loi regha eŋge iye Loi emunjoru. Hu thuwe Loi Nariye.
100  Nyao raitharɨ [English: evil spirit] — Nyao raraitharɨ thiye Seitan le rakakaiwoŋgi. Mbaŋa vavana thɨ vakowana gharɨgharɨ na thɨ vakatha na ma thɨ ghambugha Loi. Iyemaeŋge thɨ ghambu Seitan. Mbaŋa vavana thɨ ru lolo regha e tɨne na thɨ vambaroŋa. Iyake mbe i emunjoruvara thoŋgo loloko i vakatha Seitan le kaiwo na ghathanavu na bigibigi raraitharɨ.
101  Olivɨ [English: olive] — (Rom 11:17, 24; Jem 3:12; Vat 11:4). Olivɨ iye umbwa regha i rau na une thovuye. Olivɨ ŋgaliŋgaliyae ina page ###–### e lughawoghawo. Olivɨ uneune thɨ uno olivɨ, Jiu gharɨgharɨniye thɨ vakaiwoŋangi na thɨ vakatha bunama gaga kaiwae, na bunama umbaliye ndamwandamwa kaiwae, na bigibigi lemoyo kaiwanji. Olivɨ iye bigi laghɨye moli Jiu lenji yakuyaku kaiwae. Ou regha ina Jerusalem ghadidiye, na idae Olivɨ ghanji Ou kaiwae olivɨ umbwaumwba lemoyo thɨ mbuthuwe.
102  Omega [English: omega] — (Vak 1:8; 21:6; 22:13). Hu thuwe Alepa.
103  Oniks [English: onyx] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Oniks iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
104  Pailat [English: Pilate] — Pailat va Rom lenji gawana Judiya e tɨne mbaŋa Jisas i vavagharewe. Iye i vatomwe weŋgiya Jiu gharɨgharɨniye lenji randeviva mbaŋa nuwanjiya amalaghɨniye iŋa na thɨ rokros Jisas.
105  Paradais [English: Paradise] — (Luk 23:43; 2Kor 12:4; Vat 2:7). Utuke iyake gharumwaru e vaŋa Grik “uma thovuye moli.” Mbaŋa vavana thɨ uno utuke iyake mbaŋa thɨ utuŋa ghembako thovuye iyako Iden e tɨne, iyaŋganiye Loi i woraweŋgiya Adam na Ive e yambaneke me rɨgheko. Buk Boboma Togha e tɨne, paradais gharumwaru buruburu, ghembako thovuye iye raloŋweloŋweghathɨ weya Jisas Krais thɨ ru mare e ghereiye.
106  Parisi [English: Pharisee] — Parisi va wabwi laghɨye moli regha i tomethi Jiu gharɨgharɨniye e tɨnenji Jisas va ghambaŋa e tɨne. Va thɨ wabwi na regha weinjiyaŋgiya mbaro gharavavaghareŋgi. Parisi va thɨ ghareghare mbaroke wolaghɨye Loi va i giyakewe Mosese, na thɨ vavagharena gharɨgharɨ mbala thɨ ghambuvakathaŋgi. Tembe thɨ vavaghareva thanavu na mbaro lemoyo iya thɨ vatabo weiye Mosese le Mbaro. Thiye thɨ nemo kaiwae thɨ loŋweghathɨ lenji thovuye i kivalaŋgiya gharɨgharɨko wolaghɨye lenji thovuye. Mbaŋa vavana thɨ varevare ŋgoraŋgiva gharɨgharɨ thɨ thovuye othembe lenji rerenuwaŋa raraitharɨ. Parisi thɨ thɨghɨyawana Jisas na thɨ vona ghae. Hu thuwe Sadusi.
107  Pentikos [English: Pentecost] — Hu thuwe Pentekos gha Thaga, Thaga e tɨne.
108  Pero [English: Pharaoh] — (Vak 7:10,13,21; Rom 9:17; Hib 11:24). Pero va Ijipt lenji kiŋ regha na regha idae.
109  Ravamoru [English: Savior] — Jisas thɨ uno idae Ravamoru kaiwae i vugha kamwathɨ na gharɨgharɨ valɨkaiwae ma thɨ vaidi lenji tharɨ ghalithɨwe. Kaiwae lenji tharɨko kaiwae gharɨgharɨ ghanjilithɨ mare na thɨ meghaghathɨ weya Loi. Mbaŋa Jisas va i mare, i wo lithɨke iyake othembe iye ghamberegha ma i vakathamun tharɨ. Va i mare iyemaeŋge tharɨ gharavakatha ma i mare. Iya kaiwae Loi i numotenɨŋgiya thavala thɨ loŋweghathɨ Jisas Krais; i wovarumwarumwaruŋaŋgi Jisas kaiwae. Jisas e le mare tɨne tembe i vamoruŋgiya gharɨgharɨ Seitan le vurɨgheghe e tɨne.
110  Ravavaghare [English: Rabbai, Raboni, teacher] — Jiu gharɨgharɨniye thɨ dage weŋgiya amaamala thɨ thimba na idanji i laghɨye, thɨŋa “Ravavaghare.” Va thɨ vakatha iyake na i vatomwe thɨ yavatata wanaŋgi. Vaŋa Hibru va thɨŋa “Rabai” or “Raboni.”
111  Ravowovowo [English: priest] — Ravowovowo va amaamala ghɨmoghɨmoru thɨ tuthi na thɨ vowo weya Loi Isirel gharɨgharɨniye kaiwanji. Thɨ vakatha vowo Ŋgolo Boboma e tɨne Jerusalem. Ravowovowo thɨ tuthi Eron le bodaboda e tɨne, iya kaiwae thiye Livai orumburumbuyeŋgi. Hu thuwe Eron na Livai.
Ravowovowo laghɨlaghɨye “high priests” lenji randeviva “Chief Priest” iye i laghɨye moli i kivwalaŋgiya ravowovowoko wolaghɨye. Mbe iye eŋge Loi i vatomwe na i ru Woluwolu Boboma Moli ina Ŋgolo Boboma e tɨne moli. Gheko va i vowo weya Loi iye le tharɨ na tembe ŋgoreiyeva gharɨgharɨ lenji tharɨ.
Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva na thiye va ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva, thɨ uno Ravowovowo laghɨlaghɨye lenji randeviva. Tembe thɨ unova iyake gharɨgharɨ vavana idanji i laghɨye thɨ mena ravowovowo ghanjiuu kaiwanji.
112  Rebeka [English: Rebecca] — (Rom 9:10-13). Rebeka va Eibrahan nariye Aisake levo. Iye va i ghambɨ gamwaruworuwo Iso na Jeikob. Hu thuwe Eibraham, Iso na Jeikob.
113  Reihab [English: Rahab] — (Hib 11:31; Jem 2:25). Va i vivako Isirel gharɨgharɨniye thɨ vivatha na thɨ ru vanautumako iya Loi va i dageraweko weŋgi. Mbaŋaniye thɨ variye ghɨmoghɨmoru vavana thɨ ru thuwole vanautumako na thɨ kelakela mbala thɨ ghareghare ŋgoroŋga ne thɨ kivwalaŋgi. Yathima wevoniye idae Reihab va i thalavuŋgi na thɨ kubaro e le ŋgolo tɨne. Va i vakatha iyake kaiwae i loŋweghathɨkai Loi na i ghareghare Loi le renuwaŋa Isirel gharɨgharɨniye thɨ kivwala vanautumako iyako. Muyai Isirel gharɨgharɨniye va thɨ mena na thɨ kivwalaŋgi vanautumako iyako. Va thɨ tagavamareŋgiya gharɨgharɨko wolaghɨye e ghembako tɨne mbe Reihab eŋge. Iye na le bodaboda ma thɨ tagavamareŋgi kaiwae le thalavu weŋgiya Loi le gharɨgharɨ. Reihab iye i mboromboro weiye lolo regha Mat 1:5 i utuŋa iye Jisas rumbuye regha.
114  Reitiyel [English: Rachel] — (Mat 2:18). Reitiyel va Jeikob levo eunda. Jeikob va i gharethovu laghɨye moli. Iye Josep na Benjamin tɨnanji. Mat 2:18 e tɨne, Reitiyel idae i methɨ otɨnatɨnae inanji Jiu gharɨgharɨniye e tɨne. Hu thuwe Jeikob.
115  Rom [English: Rome] — Rom iye ghemba laghɨye moli ina vanautuma regha idae Itali. Mbaŋa Jisas va ina e yambaneke, Rom gharɨgharɨniye thɨ kivwalaŋgiya yambaneke le valɨvaŋga lemoyo. Tembe ŋgoreiyeva thɨ kivwala Isirel. Isirel gharɨgharɨniye va thɨ botewoyathuŋgi na thoŋgo valɨkaiwanji thɨ vakatha thɨ wareri Isirel. Rom le randeviva laghɨye moli idae Sisa. Iye va kiŋ iye idae i laghɨye moli yambaneke laghɨye e tɨne.
116  Sabat [English: Sabbath] — Sabat iye towo ghambaŋa. Buk Boboma Teuye ghabuk idae Rɨghenda, va thɨ rori Loi i kaiwo mbaŋa mbaŋawona na i vakatha yambaneke, amba mbaŋa mbaŋapirɨniye i towo kaiwae le kaiwoko iko. Loi va iŋa gharɨgarɨ valɨkaiwae thɨ kaiwo mbaŋa mbaŋawona, na mbaŋapirɨniye e tɨne thɨ towo na thɨ kururu weya amalaghɨniye.
Jiu gharɨgharɨniye e lenji mbaro lemoyo Sabat kaiwae. Thɨŋa gharɨgharɨ ma valɨkaiwae thɨ ndekaiwomun mbaŋake iyake, na thoŋgo thɨ kaiwo thɨ gharegaithɨ wanaŋgi. Iyake kaiwae thɨ gharegaithɨ mbaŋa Jisas i vamoru ghambweghambwera regha Sabat e tɨne, na tembe ŋgoreiyeva mbaŋa Jisas gharaghambu thɨ vugha wit uneune na thɨ ghan Sabat e tɨne. Va thɨŋa thiye thɨ kaiwo.
117  Sainai [English: Sinai] — Sainai iye ou iya Mosese va ve vorowe na i lavolevole Loi gheko na Loi i giya mbaro theyaworomawe. Hu thuwe Rom Ghaghambambaro ghamap. Hu thuwe Mosese.
118  Saiyon [English: Zion] — (Mat 13:33; 16:12; 1Kor 5:6-8; Gal 5:9; na vavana). Saiyon iye bobokulu regha ghemba Jerusalem ina e vwatanji. Mbaŋa vavana Saiyon i methɨ Jerusalem laghɨye, na mbaŋa vavana i methɨ buruburu, Loi le ghamba yaku (Hib 12:22; Vat 14:1).
119  Salpa [English: sulfur] — (Luk 17:29; Vat 9:17-18; 14:10; 19:20; 20:10; 21:8). Salpa iye varɨ regha na tembe ŋgoreiyeva vugha iya i ra weiye ndɨghe une i mbɨle laghɨye na munduwae butiye i vurɨgheghe na i nda mbothinji. Va thɨ vakaiwoŋa na thɨ vakatha “gunpowder.” Ida regha “brimstone.”
120  Sam [English: Psalms] — Sam iye buk regha ina Buk Boboma Teuye. Wothu tarawa weya Loi inanji e tɨne. Kiŋ Deivid va i rori wothuke thiyake lemoyo moli.
121  Sameriya [English: Samaria] — Sameriya le valɨvaŋga iye provins laghɨye regha. Hu thuwe Jiu Thivathivaniye Jisas E Ghambaŋa Tɨne ghamap. Ina Judiya na Galili e ghanji lughawoghawo. Jisas ghambaŋa e tɨne, Sameriya gharɨgharɨniye ma Jiu moli kaiwae va i vivako rakakaiwoko thɨ mena vanautuma vavanako thɨ mbanɨruwoŋgi na Jiu gharɨgharɨniyeko va inanjiko gheko thɨ ghe weinjiyaŋgi na thɨ kururu weŋgiya lenji loiŋgi. Jiu inanji Judiya thɨ botewoyathuŋgiya Sameriya. Hu thuwe Judiya.
122  Samson [English: Samson] — (Hib 11:32). Samson iye va randeviva regha Jiu weŋgia mbaŋa molao. Iye va lolo vurɨgheghe regha (mbunima na madibe) iye Loi va i wogiyawe.
123  Samuwel [English: Samuel] — (Vak 3:24; 13:20; Hib 11:32). Samuwel va Loi ghalɨŋae gharautu laghɨye regha. Iye va i varuvu Deivid Isirel le kiŋ. Iye gharɨgharɨko lenji randeviva laghɨye.
124  Sanhidren [English: Sanhedrin] — Hu thuwe Jiu lenji kot laghɨye.
125  Sapaya [English: sapphire] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Sapaya iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
126  Seitan [English: Satan] — Seitan iye nyao raraitharɨ ghanjigiya na iye Loi ghathɨghɨya. I kwanɨyaroŋgiya gharɨgharɨ na i mando thɨ vakatha tharɨ. Iye i vanuwovɨrɨ valaŋaŋgi gharɨgharɨko thiye thɨ lonweghathɨ weya Jisas Krais, lenji tharɨko wolaghɨye va thɨ vakathaŋgi, mbala thɨ renuwaŋa Loi mava i numotenɨŋgi. Seitan idae regha Devil na yambaneke ghagiya. Hu thuwe Bilɨsabul.
127  Sepɨtuwajinɨt [English: Septuagint] — Hibru gharɨgharɨniye lenji buk, iye Buk Boboma Teuye, va thɨ rori e vaŋa Hibru. Amba muyai Isirel gharɨgharɨniyeko va thɨ mbanɨraŋgi Isirel e to gaithɨ kaiwae, vethɨ yaku e vanautuma lemoyo. Orumburumbunji lemoyo thɨ vaŋa Grik, ma thɨ ghareghare vaŋa Hibru. Mbaŋako iyako vaŋa Grik iye ghalɨghalɨŋa laghɨye moli. Iyake kaiwae, gharɨgharɨ thɨ vaghaghɨle Hibru lenji Buk Boboma Teuye na vaŋa Grik. Bukɨke iyake idae Sepɨtuwajinɨt. Mbaŋa vavana Buk Boboma Togha ghararorori thɨ vakaiwoŋa utuutuke thɨ mena Sepɨtuwajinɨt. Iyake kaiwae lenji utuutuke ma mboromboro moli weŋgiya utuutu thɨ mena Hibru lenji Buk Boboma Teuye.
128  Sera [English: Serah] — (Rom 4:19; 9:9; Hib 11:11; 1Pit 3:6). Sera iye Eibraham levo. Othembe va i kwame theghathegha laghɨye, i vaidiya Aisake mbaŋa vama i yalaghɨsarɨ. Hu thuwe Eibraham.
129  Sinamon [English: cinnamon] — (Vat 18.13). Sinamon iye bigi butiye thovuye thɨ vakatha e umbwa regha njimwae. Butiye seiwo i vurɨgheghe, va modae laghɨye moli. Va thɨ basi weiye bunama mbala bunama butiye i thovuye. Bunamake iyake thɨ vakaiwoŋa na thɨ varuvuya gharɨgharɨ. Mbaŋa vavana thɨ vakaiwoŋa mbaŋa thɨ beku kaka.
130  Sip [English: sheep] — Gharɨgharɨ thɨ njimbukikiya sip yambaneke e le valɨvaŋga vavana. Ko iyemaeŋge gharɨgharɨ lenji sip ghanjimbukiki mbaŋaviye i tomethi weya Jiu gharɨgharɨniye va thɨ njimbukiki Buk Boboma e ghambaŋa tɨne. Gharɨgharɨko e lenji sip thɨ njimbukiki sip ighanagha moli. Amalako i njimbukikiya sip idae sip gharanjimbunjimbu. Mbaŋa vavana sip gharanjimbujimbu i njimbukikiya amalaghɨniye e le sip, na mbaŋa vavana ne i kaiwo weya amala e le sip. Sip ma mbaŋa wolaghɨye inanji e ghemba, ko iyamaeŋge sip gharanjimbujimbu ne i viva weŋgi na thɨ wa weya ghamba ghanɨŋga. Gharanjimunjimbu i yaku weiyaŋgiya sip na i ghareghare sip regha na regha. Gharanjimbunjimbu ne i vivath lenji ghamba ghena weiye gana i meghɨliŋa na i mbanɨruwoŋgi gougou. Gheko mane thɨ vaidiya tharɨ. Gharanjimbunjimbu va i ghena e lenji ghamba ghena ghagana ghaeko na thava rakaivɨ i ru na i kaivɨ sip. Jiu gharɨgharɨniye mbaŋaviye thɨ vakaiwoŋa sip lenji vowo weya Loi.
Buk Boboma e tɨne, mbaŋaviye sip thiye ŋgoreiye Loi le gharɨgharɨ ŋgaliŋgaliyanji. Buk Boboma Togha e tɨne Jisas mbanga vavana thɨ uno iye “Le gharɨgharɨ gharanjimbunjimbu” na thiye thɨ loŋweghathɨ Jisas thɨ uno “lenji sip.” Hu thuwe Sip Nariye.
131  Sisa [English: Caesar] — Sisa va idae thɨ giya weŋgiya Rom lenji kiŋ. Rom va i kivwalaŋgiya vanautuma lemoyo. Amba Sisa i tabona lenji kiŋ. Rom lenji kiŋ regha na regha thɨ giya idakewe.
132  Sodoma [English: Sodom] — (Mat 10:15; 11:23-24; Luk 17:29; Vat 11:8; na vavana). Sodoma iye ghemba regha Lot na le bodaboda thɨ yakuwe. Iye Gomora ghadidiye. Sodoma na Gomora gharɨgharɨniye vambe thɨ vakatha vakatha raraitharɨ lemoyo. Iyake kaiwae, Loi va i mukuwoŋgi ghembako thiyako e ndɨghe. Hu thuwe Lot.
133  Solomon [English: Solomon] — (Mat 1:6-7; 6:29; 12:42; Luk 11:31; 12:27; Vak 7:47). Solomon va Deivid nariye regha. Iye va Isirel gharɨgharɨniye lenji kiŋ laghɨye. Va mbaŋa regha, ghɨnɨlolo e tɨne Loi i menawe na i vaito thebebe nuwaiya i giyawe. Solomon va i naŋgo thimba kaiwae mbala ne i mbaroŋa wagiyaweŋgiya le gharɨgharɨ. Solomon i tabona kiŋ iye le thimba i laghɨye moli. Loi tembe i giyava gogomwau laghɨye moliwe. Solomon iye va i vatad Ŋgolo Boboma iviva, iyake Mevathavatha Ŋgoloniye ghathɨthɨ, iya Jiu gharɨgharɨniye va thɨ kururu Loi we. Ŋgolo Boboma Solomon le vatavatad weiye varɨ, varɨ thovuye, na bigibigi lemoyo modanji laghɨye, na i thovuye moli.
134  Takis gharamban [English: tax collectors] — Jisas ghambaŋa e tɨne, takis gharamban thɨ kaiwo Rom kaiwae. Thiye va Jiu gharɨgharɨniye ko iyemaeŋge thɨ thalavu Rom na thɨ vakatha gharɨgharɨ thɨ vamodo takis Rom ghanjiragagaithɨŋgi kaiwanji. Rom va thɨ kivwalaŋgiya Jiu gharɨgharɨniye na thɨ mbaroŋaŋgi e vurɨgheghe. Iya kaiwae gharɨgharɨ va thɨ botewoyathuŋgi. Na bigi reghava, takis gharamban mbaŋaviye thɨ mban mani Rom nuwaiya na e vwataeva, na thɨ vareghare ghanjimberegha kaiwanji.
135  Thaga [English: festivals, feasts] — Jiu va thɨ vakathaŋgi thaga theghathegha regha na regha e tɨne, thɨ renuwaŋakikiya Loi va ghare weŋgi. Thaga thagalima thɨ utuŋa Buk Boboma Togha e tɨne. Hu thuweŋgi e raberabeke:
1. Bred Ma Weiye Isɨt Gha Thaga [English: feast of the unleavened bread] — (Mat 26:17; Mak 14:1, 12; Luk 22:1, 7; Vak 12:3; 20:6). Thagake iyake thɨ vakatha Thaga Valaŋani e ghereiye moli na i wo mbaŋapirɨ. Mbaŋake mbaŋapirɨ thiyake e tɨnenji Jiu gharɨgharɨniye thɨ ghan bred ma weiye isɨt. E kamwathɨke iyake tɨne thɨ renuwaŋakiki ŋgoroŋga Jiu thɨ voraŋgi Ijipt, na lenji vo va i maya moli na ma valɨkaiwanji thɨ vakatha bred weiye isɨt na thɨ vwala amba muyai thɨ vo.
2. Pentikos gha Thaga [English: feast of pentecost] — (Vak 2:1; 20:16; 1Kor 16:8). “Pentikos” gharumwaru iyelima. Jiu gharɨgharɨniye thɨ vakatha thagake iyake mbaŋapirɨ Thaga Valaŋani va i rikowe ghereiye mbala thɨ vawarariŋa wit ghauloulo manjala Mei e le ghambako. Va Pentikos iya Nyao Boboma iyava i nja weŋgiya ghargharɨ thiye thɨ loŋweghathɨ Jisas Krais (Vak 2:1-4).
3. Thaga Vabobomaniye [English: feast of dedication, feast of lights] — (Jon 10:22). E thagake iyake Jiu gharɨgharɨniye thɨ renuwaŋakikiya mbaŋaniye Judas Makabiyas i vakatha Loi le Ŋgolo Boboma i thɨnava. Va i vakatha iyake mbaŋa e ghereiye Loi ghathɨghɨyaŋgi va thɨ ru ŋgoloko iyako na thɨ vambighɨya Loi e marae. Jiu tembe thɨ unova thagake iyake, “Hanaka” o “Thaga Manjamanjalaniye.”
4. Thaga Valaŋani [English: feast of the passover, Passover] — (Mat 26:2,5, 18-19; na vavana). Thaga Valaŋani iye thaga laghɨye moli weŋgiya Jiu gharɨgharɨniye. Idake gharumwaru “valaŋani.” Thagake iyake e tɨne Jiu thɨ renuwaŋakikiya mbaŋaniye va thɨ voraŋgi Ijipt e tɨne na thiye rakarakayathuŋgi. Amba muyai thɨ voraŋgi, mbaŋaniye Loi va i dage vurɨgheghe weŋgiya Ijipt gharayakuyaku ne i variye le nyao thovuye na i unɨghɨ nariye virɨviva e ŋgoloko regha na regha Ijipt e tɨne. Ko iyemaeŋge i dage weŋgiya Jiu gharɨgharɨniye na thɨ vaunu sip nariye madibaewe e lenji ŋgoloko regha na regha ghathɨnɨmba e vwatae iya kaiwae mbaŋa nyao thovuye i thuwe madibe, ne i valaŋaniya ŋgoloko iyako na mane i unɨghɨ nariye ina gheko. Thoŋgo ŋgoloko gharayakuyaku thɨ vakatha ŋgoreiye, nyao thovuye i valaŋaniya ŋgoloko iyako. Va mbaŋaniye na i menamenake noroke, Thaga Valaŋani e tɨne, ŋgolo regha na regha e tɨne Jiu gharɨgharɨniye va thɨ vivatha sip nariye na thɨ ghanɨŋga na regha (Luk 22:7-8).
5. Yoŋathowathowa gha Thaga [English: feast of tents] — (Jon 7:2). Thagake iyake e tɨne thɨ tatarawawe kaiwae va thɨ uloulovao. Thɨ vatadɨ yaŋathowathowa na thɨ yaku e tɨnenji wiki regha. E kamwathɨke iyake thɨ renuwaŋakiki orumburumbunji lenji yakuyaku yoŋathowathowa mbaŋa thɨ loŋgaloŋga theghathegha iyevarɨ amba muyai thɨ ru valɨvaŋgako iya Loi va i dageraweko weŋgi.
136  Tharɨ [English: sin] — Mbaŋa lolo regha i raka Loi le mbaro regha, iye tharɨ. Thoŋgo mbaro nasiye o laghɨye gharɨgharɨ e maranji, iye tembe tharɨva Loi e marae. (Rom 3:9-20; 6:23).
137  Thiye ma Jiu gharɨgharɨniye [English: gentile] — Thiye gharɨgharɨke wolaghɨye ma Jiu gharɨgharɨniye. Jiu gharɨgharɨniye thɨ nemo laghɨye moli kaiwae thiye ghanjimberegha Loi le tututhi gharɨgharɨniye, na thɨ botewoyathu thiye ma Jiu gharɨgharɨniye.
138  Thɨna [English: clean] — Jiu gharɨgharɨniye lenji renuwaŋa e tɨne, thoŋgo Jiu ma i thɨna, ma thɨ vatomwe na thɨ kururu weinji e Ŋgolo Boboma tɨne o e lenji ŋgolo kururu tɨne. Ne i mbighɨ thoŋgo i ghan ghanɨŋga vavana o othembe i vɨghathɨ bigibigi vavana. Ghanɨŋgake thiyake na bigibigike thiyake Loi i dageten weŋgi. Lolo regha i ghambwera ghambwera vavana, ŋgoreiye lepelo, o thoŋgo i vɨghathɨ kaka, thiya thɨ mbighɨ. Tembe ŋgoreiyeva, ela i ghataŋa voruvoru o i ghambɨ ne i mbighɨ. Thoŋgo lolo regha i mbɨghɨ Loi e marae, wo i wa weya ravowovowo na i vowo weya Loi amba muyai i thɨnava.
139  Topas [English: topaz] — (Vat 4:3; 21:11, 18-19). Topas iye varɨ thovuye laghɨye, na ma lemoyo inanjiwe. Hu thuwe Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye.
140  Toto Thovuye [English: Good News] — Loi le utu weŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye thɨ uno Toto Thovuye. Le utuke iyake: Loi va i variye Nariye, Jisas Krais, na i njama yambaneke na mbala i vamoruŋgiya gharɨgharɨ na ma thɨ vaidiya lenji tharɨ ghalithɨ, na i vakatha kamwathɨ na thɨ tabona Loi le ŋgamaŋgama.
141  Uturaŋgiya tharɨ na roiteteŋgi [English: repent] — Mbaŋa lolo regha i ghareghare i vakatha tharɨ, ko iyemaeŋge nuwaiya i ghambu Loi le renuwaŋa, ne i uturaŋgiya le tharɨ na i roiteteŋgi. Amba Loi i numotenɨngi le tharɨ.
142  Valaŋani [English: Passover] — Hu thuwe Thaga Valaŋani, Thagathaga e tɨne.
143  Varɨ thovuthovuye na modanji laghɨye [English: precious stones, jewels] — Vatomwe 21 e tɨne, Jon va i utuŋa Ghemba Boboma iyava i thuwe ghavatomwe e tɨne. Ghembako ghagana ghambaghɨmbaghɨ thɨ vakatha weiye tomethi varɨ varɨyaworo na variwo. Thiye ghanjiyamoyamo i thovuye moli, thɨ ndalandala na lenji kala mbe tomethi. Varɨko varɨyaworo na variwo thiyake:
1. jaspa [English: jasper] — vwivu o maŋemaŋe
2. sapaya [English: sapphire] — ŋgoreiye buruburu (blu)
3. ageit [English: agate] — (thɨ uno ida NIV e tɨne, kalsidoni): tomethi kala, ŋgoreiye kakaleva na braun
4. emerold [English: emerald] — vwivu laghɨye
5. oniks [English: onyx] — (thɨ uno ida NIV e tɨne, sadoniks): kala lemoyo
6. kaneliyan [English: carnelian] — sosoro laghɨye
7. krisolait [English: chrisolite] — mbwaumbwau
8. beril [English: beryl] — vwivu
9. topas [English: topaz] — mbwaumbwau
10. kalsidoni [English: chalcedony] — kakaleva seiwo
11. jasinɨt [English: jacinthe] — vwivu o blu
12. ametis [English: amethyst] — sosoro na seiwo i bwadi
144  Vowo [English: sacrifice] — Buk Boboma Teuye ghambaŋa e tɨne, Loi va i vatomwe weŋgiya le gharɨgharɨ mbala thɨ vowowe. Vowo mbe tomethi. Vowo regha iya mbala Loi ne i numotena lolo regha le tharɨ. Loloko i vakatha tharɨko iye valɨkaiwae Loi i botewo. Tharɨ ghalithɨwe i mare. Amba muyai Jisas le mena, Loi le gharɨgharɨ ne thɨ womena thetheghan e Ŋgolo Boboma na thetheghanɨko iyako ne i mare kaiwanji. Gharɨgharɨko ghanjimberegha ma thɨ tagavamare thetheghan. Va thɨ giya thetheghan weŋgiya ravowovowo na thɨ tagavamareŋgi gharɨgharɨ kaiwanji. Thetheghanko thɨ vowoko va ŋgoreiye burumwaka ghɨmoru, sip o gout, thiye thovuthovuye vara. Mava tharɨ ina weŋgi. Gharɨgharɨko mbaŋaviye thɨ vakatha vowo vavana na thɨ vata agowe kaiwae ghare weŋgi.
145  Waen une [English: Grape] — Waen une thɨ thovuye. Waen une ŋgaliŋgaliyae ina page ###–### e lughawoghawo. Waen une thɨ mbuthu e umbwa, ma iye umbwa moli. Iye ngoreiye thiyo. Thɨ vakaiwoŋa une na thɨ vakatha waen thɨ mun. Jiu gharɨgharɨniye va thɨ kabu waen thiyo lemoyo e lenji uma na thɨ njimbukiki wagiyawe mbala thɨ rau na une ighanagha. Waen ghauma ŋgaliŋgaliya in page ###–### e lughawoghawo.