Ualauala laalaaxu
Ailiꞌi — Ta ailiꞌi ne aneꞌi ta mitema iouvilemo manina. Xo aneꞌi Lataua musosovosiꞌa sou itulu nonixi sou isosovosiꞌa ta mitema sou iꞌelaxu mimii ulai noxou. No voxo mine Iesu muxaxai la aneꞌi ta ailiꞌi mixaxai kalumo sou iꞌelaxaꞌa ta mimii ulai noxou Lataua no nano no anu tani tatila noxou. Ta ailiꞌi ne umomomo sou isosovosiꞌa vaꞌavaꞌaxu uasi, utotomu ne inoꞌa ane mixali noxou Aloni no anu mata noxou Levi.
Kisiꞌa ta ailiꞌi anu tatila manina noxiꞌa ta ailiꞌi. No voxou mine isosovosou ailiꞌi vile sou uxali loxo anu kisiꞌa, la uxolu uxaxai umomomo loxo tauu ie vilesisi xe ukalu la isosovosou vile sou unoꞌu tanixu la. Anu anusisi ane ulavusou uꞌunalai no anu kaveutu ane tavuna manina sou unixiꞌu sialu ulai noxou Lataua sou uxexeenu susu noxou xe noxiꞌa ta mitema kalumo.
Ta ailiꞌi moseꞌi kalumo ilemeꞌa lexe kisiꞌa ta ailiꞌi. Ta ailiꞌi ane ne aneꞌi ta tatila manina noxiꞌa leviani, iloꞌa aneꞌi ane mixaxai loxo kisiꞌa ta ailiꞌi tei xe kisiꞌa ta ailiꞌi ane misosovosou sou uxaxai kalumo.
Aixiputo — Aixiputo ne anu xalee lia tila vile ꞌalai ne Isilaeli. Ta Isilaeli milai mixolu ne la mixali ta mitema sou xaixai vitanisi noxiꞌa ta Aixiputo mumomomo loxo tauu ie itemaxu mavulovexa ta tamei (400yrs) (Apo 7:34-38).
Aleluia — No mine ta Iutaia imasaxa lexe iꞌitinu Lataua ualasou la ilavusou iꞌava lexe “Aleluia.” Vaikala aleluia ne laaxu lexe, “Taꞌitinu Iaue ualasou,” anu loxo taꞌitinu Lataua ualasou (Pal 19:1-6).
Angelo — Ta angelo ne aneꞌi iloꞌa Lataua ixoxolu teitexi no opo loxotolo. Mo aneꞌi ta mitema sou inoꞌu vaikala noxou Lataua ulai noxiꞌa ta mitema. Aneꞌi ta angelo ne ta mitema uasi, aneꞌi ta uleenu, mo umomomo sou tamaisiꞌa uasi, ia aneꞌi meꞌa imasaxa lexe ipalaꞌa noxiꞌa ta mitema, la sou aneꞌi ixali. Lataua mupalusiꞌa sou iꞌoxonu xaixai noxou. Xaixai noxiꞌa ne sou isaxilaꞌa ta mitema noxou Lataua (Apo 12:6-11; 27:23; Eva 1:14).
Xe voxo moseꞌi la Lataua upalusiꞌa sou ilai ivikalaneꞌi ta mitema moseꞌi no anu aꞌalo moseꞌi iouvilemo manina.
Kisiꞌa ta angelo ne ualasou lexe Mikaeli (Iud 1:9). Xe vile ualasou lexe Xavulieli (Luk 1:19, 26).
Aposeli — Tei la Iesu musosovosiꞌa ta mitema mavulovexa mo muluꞌe lia ta tamei sou mixali ta aposeli noxou (Mat 10:1-4; Mak 3:13-19; Luk 6:12-16). Ta mitema ne iloꞌa Iesu ixoxolu utotomu, xe ulosiꞌa vaivaikala. No mine Anu musoli xe mutulu la aneꞌi mimaisou no ieꞌi. La sou Anu mupalusiꞌa milai miaꞌaloiꞌa ta mitema no anu mii maꞌia aneꞌi mimaisou no ieꞌi xe miaꞌaloxu aꞌalo laixe. Aneꞌi mixali kisiꞌa ta mitema e mimuxaxu taneꞌi noxou Iesu. No nano no anu lavuku sou aꞌalo sou xaixai noxiꞌa ta aposeli la Paulo ilou Valunavasi mo ta mitema moseꞌi la ne, imoxoꞌa lexe aneꞌi ta aposeli. Xo aneꞌi kalumo ne Iesu Kalisito musosovosiꞌa xe mupalusiꞌa sou iꞌoxonu xaixai noxou.
Dorexoni — Dorexoni ne anu mii vile masua manina. Namaisou no anu Palapalaꞌalixu 12:3, 13:4. Ta mitema moseꞌi miꞌoxo lexe anu loxo tuxemana vile toxoxaꞌa manina. Xe seꞌi miꞌoxo lexe anu loxo iaulu toxoxaꞌa. Dorexoni ne anu xaviinu musuku. Anu musosovo sou Satani e anu tila noxiꞌa ta uleenu ta masumasua.
Elodesi — No nano no anu Lavuku Tavuna alavua la ta mitema tamiꞌa milemeꞌa lexe Elodesi.
1) Tatananu tuala Elodesi, ilemolu lexe tatananu tuala anu tatila manina, xe kisiꞌa ta Iutaia no voxo mine Iesu nenu mivoꞌonu. Anu itema nesi ane uꞌoxo lexe uvau Iesu usoli no mine Anu keakeaxu (Mat 2:1-22; Luk 1:5).
2) No mine Iesu muaꞌaloxu aꞌalo laixe xe muꞌoxonu sosovo iouiou la Elodesi Antipasi anu muxolu musaxilaꞌu xalee lia tila ne Xalilaia. Anu itema nesi ane muꞌuluxe Elodiasi, ane vimou semau, mo muxotonu Ioanesi anu itema sou uꞌulosiꞌa ta mitema xolanu. Mo no mine mitetelisou Iesu sou ivau usoli la minoꞌu milailixu noxou Elodesi sou mutalitaliꞌisou kalumo (Mak 6:14-29; Luk 23:6-12).
3) Tatananu tuala Elodesi Axulipa (1) tei anu muꞌoxonu masuaneꞌi aneꞌi ane mimuxaxu taneꞌi noxou Iesu Kalisito tatei. Mo anu muvau Iakovo e Ioanesi vimou musoli kalumo (Apo 12:1-23).
4) Tatananu tuala Elodesi Axulipa (2) ta tameisou anu muxolu no anu voxo noxou Paulo. No mine Paulo mutulu no anu vaivaikala la anu mulomusou mukalu, la sou mupalusou mulai ne Romu sou mutulu no iou Kaisari (Apo 25:1326:2; 26:19, 27-32).
Evalaio — Evalaio ne laaxu iouvilesisi loxo Iutaia. Ta mitema e ilemeꞌa lexe ta Evalaio ne Avalaamu ta ꞌiluꞌilusunu. Uala ne mulaa noxou mutuꞌu ovuxaꞌa vile ilemolu lexe Eveli.
Iesu — Uala Iesu ne laaxu lexe “Itema sou Pamauli” xe laaxu vile lexe “Lataua anu itema sou pamauli noxinge”. Uala moseꞌi la mimoxoꞌu Iesu no anu kalumo aloxo ꞌo Iesu Kalisito, Itema ꞌOlu, xe Deviti ꞌOlu.
Iosepu — No nano no anu Lavuku Tavuna, la tamaisou mikaukavunu ta mitema tavuꞌalo ualasiꞌa lexe Iosepu.
1) Iakovo ta ꞌolu mavulovexa mo muluꞌe lia tamei. Vile noxiꞌa ane Iosepu, xe vimou ane Beniamini. Aneꞌi mata mavulovexa mo muluꞌe lia tamei noxiꞌa ta Isilaeli ane (Apo 7:9-14; Ioa 4:5; Eva 1:11; Pal 7:8).
2) Iosepu vile la, anu Malia mulue.
3) Iosepu vile anu Iesu vimou vile (Mat 13:55; Mak 6:13).
4) Iosepu vile la, Iakovo kokope vimou (Mat 27:56; Mak 15:40, 47).
5) Iosepu vile ne anu sie Alimatia. Anu itema sou lavuluti, xe anu vile noxiꞌa ta kisokisou noxiꞌa ta Iutaia. Mo anu itema laixe vile e ulavusou umulimulinu Iesu Kalisito laixe (Mat 27:57-60; Mak 15:42-46; Luk 23:50-53; Ioa 19:38-42).
6) Iosepu Valusavasi (Apo 1:23) anu itema vile ilou Kalisito mixoxolu xe mumulimulinu. No mine ta aposeli mipita sou lexe isosovosiꞌa ta mitema ta tamei. Vile ane Iosepu xe Matiasi. Ia no mine miꞌoxonu vilaꞌi vile sou lexe ixalisou ꞌenaꞌei unoꞌu tanixu Iudasi, la misosovosou Matiasi.
7) Valunavasi ne aneꞌi imoxoꞌu lexe Iosepu kalumo (Apo 4:36).
Isi — Isi ne anu mii vile ilavusou iꞌoxonu veleti no anu. Anu mii sou uꞌoxonu veleti la uxali tatila. No mine aneꞌi sou ixutuxu veleti, la inoꞌu palaua xe ipaxele isi sevile kituꞌa uvaxa no anu la sou anu uꞌoxonu veleti usoxo la uxali tatila manina (Mat 13:33; 16:6, 12; 1Ko 5:6-8; Xal 5:9).
Isilaeli — Uala Isilaeli ne anu Iakovo ualasou vile ane. Iakovo ne anu Aisaki ꞌolu vile noxie semau Liveka e mivoꞌoneꞌi ilou vimou mikei. Ta ꞌiluꞌilusunu Isilaeli ne ilemolu ualasiꞌa iouiou manina. Aneꞌi ilemaꞌa vile lexe “ta Iutaia” xe ilemeꞌa lexe “ta Evalaio” kalumo.
Itema sou palomatana — Itema sou palomatana ne anu itema sou uaꞌaloxu mii maꞌia Lataua muvikalanuxu sou uvikalaneꞌi ta mitema no anu. Anu utulu usosovosou Lataua ulai noxiꞌa ta mitema.
Tei manina la Lataua mupalusiꞌa ta mitema sou palomatana tavuꞌalo, loxo Samueli mo Aisaia xe Ielemia. Noxiꞌa ta mitema nesi la Lataua muvikalaneꞌixu tei. Aneꞌi miaꞌaloxu lexe Anu uxali a loxovaa, mo uxaxai a loxovaa xe mii maꞌia ta mitema iꞌoxonu no anu soli noxou. Mo aneꞌi mivivikala no anu mimii tavuꞌalo ane sou uxali iliꞌi no anu voxo kaluxusou no lialia ꞌo ukalusi. Mimii ane ne uxali tei no mine Iesu ulivu uluꞌe sou utulusiꞌa ta mitema no lialia ꞌo ukalusi no anu vaivaikala.
Kaisari — Kaisari ne anu uala ta Romu ilavusou ilemolu tila vile xe tatananu tuala ne Romu no anu. Anu uala sou itaxanu tila vile la umomomo sou imoxoꞌu ualasou ulovo uasi, imoxoꞌu ualasou aloxo ne. No mine ta Romu miꞌoto sou minoꞌu xalee lia ta tatila moseꞌi, la Kaisari anu muxolu kisiꞌa ta Romu ne imoxoꞌu lexe Kaisari.
Kalisito — Kalisito ne no anu vaikala noxiꞌa ta mii kea, la ilemolu vile lexe Mesaia. Uala Kalisito ne no anu vaikala Xiliki xe Mesaia ne no anu vaikala noxiꞌa ta Iutaia.
Vaikala ne laaxu lexe, “itema e minixiꞌu ueli no kisou sou uxali itema tila vile” xo taatei ne, no mine Lataua usosovosou itema vile sou uxali tatananu tuala la aneꞌi inixiꞌu ueli no kisou itema ne sou sosovo lexe anu tatananu tuala.
Kanani — Kanani ne anu ualasou lia xalenu e Lataua musakiinu vaikalasou lexe ulosiꞌa ta Isilaeli sou ixolu no anu. Vaimomo ꞌo la ilemolu lexe Isilaeli. Xe voxo moseꞌi la ilemolu lexe Palesutaeni.
Kesi sou opo vilesisi noxou Lataua — Kesi sou opo vilesisi noxou Lataua ne miꞌoxonu no anu ovu ia mimulaxu xoulu no ale sou musuꞌasou ovu. No nano no anu kesi ne la mimulaxu kulu alelaxu ta tamei e Lataua mukaukavunu lapuloto mavulovexa no anu (Eva 9:4, 5). Ta Isilaeli itavulenu kesi ne utotomu no mine aneꞌi imuamuaꞌi no tani vitanisi xe no nano noula. Mo kesi ne utotomu imulaxu uai no nano no anu tani sou lalotu noxou Lataua. Kesi ne xe mimii e muai no nano no anu ne Lataua naꞌu muisalili. Xo anu musosovosou opo vilesisi e Lataua muꞌoxonu mulai noxiꞌa ta mitema ne Isilaeli.
Opo vilesisi Lataua musakinu vaikalasou tei — Ta mitema ta tamei isakiinu vaikala vile pumuxu no taineꞌi ilou mo ilou oponeꞌi vilesisi no anu. Loxo itema vile uꞌoxonu opo vilesisi vile, la anu musakiinu vaikala sou uꞌoxonu lexe uꞌoxonu xaixai noxou menexu ne. Xe anu menexu ne ukolinu la uꞌoxonu xaixai noxou. Lataua musakiinu vaikalasou opo vilesisi, la Anu molu muxalixu opo vilesisi noxou, la musakiinu vaikala lexe Anu uxali manina mo Tila noxiꞌa ta mitema noxou, lexe aneꞌi imulinu.
Lataua musakiinu vaikalasou opo vilesisi ta tamei Lataua muꞌoxonu. Opo vilesisi Lataua musakiinu vaikalasou teinu ne Lataua muꞌoxonu noxou Mosesi. Anu aloxo ꞌo, Lataua muvikala lexe ta mitema taꞌei ane imulinu xe imuxaxu lapuloto no taneꞌi, la Anu unoꞌa loxo aneꞌi ta mitema noxou. Ia itema vile umulinu lapuloto ane tei ne ukalusi uasi, mo no anu opo vilesisi Lataua musakiinu tei ne uꞌoxonu itema vile uxali ulapu no iou Lataua uasi. Lataua musakiinu vaikalasou opo vilesisi ta tameisou, la Lataua muvikala aloxo, lexe itema vile umuxaxu tanu noxou Iesu Kalisito la Anu unoꞌu mo umoxoꞌu lexe anu itema mulapu. Xo anu ususu no anu mii vile xe umamulonu lapuloto noxou ne uasi (Luk 1:72; Apo 3:25; 7:8; Xal 3:17; Eva 9:1). Lataua musakiinu vaikala sou opo vilesisi tameisou, Mat 26:28; Mak 14:24; Luk 22:20; Rom 11:27; 1Ko 11:25; 2Ko 3:6; Eva 7:22; 8:6-13; 9:15; 10:16, 29; 12:24; 13:20.
Lapuloto — Lapuloto noxou Lataua ꞌa mikaukavunu muai no nano no anu lavuku taꞌuve e mikaukavunu tei no anu Lavuku Tavuna teinu. Lavuku taꞌuve ne ane, Tavaꞌu, Lataua mulivulixaꞌa, Itiiti, Levi, Lapuloto. No nano no anu lavuku taꞌuve ne la lapuloto noxou Lataua e mulosou Mosesi sou ta mitema imulinu ne mulemolu lamana, xe mikaukavunu muai no nano ne (Eva 7:5, 9-10; Pal 7:7).
Laꞌilali sou Lataua mupolopepeneꞌi ta Isilaeli — Laꞌilai sou Lataua mupolopepeneꞌi ta Isilaeli ne anu mii tatila manina noxiꞌa ta Iutaia. Lataua mupolopepeneꞌi ta Isilaeli ne laaxu aloxo ꞌo. Taatei manina no mine aneꞌi mixali ta mitema sou xaixai vitanisi ne Aixiputo la Lataua musuꞌulineꞌi sou muꞌumeneꞌi la mulaaneꞌi. Tavaꞌu aloxo ne, la sou utotomu aneꞌi isosovosou voxo ne sou ixavutalanu. No voxo ane ne la Lataua mupalusou angelo noxou mulai sou muveꞌaveꞌa ta Aixiputo ta ꞌiliꞌiliꞌa e ta laposalaxaꞌa misoisoli. Ia Anu muvikalaneꞌi ta Iutaia lexe tani vilevilesi ivau sipsip ꞌolu ia inoꞌu sialuxu la ilutunu no aitengasiꞌa paꞌupaꞌumolu. Mo sou no mine angelo uneꞌe xe umaisou sialu, la anu upolopepeenu tani ne, ia uꞌunalai sou uvau molomolo vile uasi (Mat 26:2, 5, 17-19).
Laꞌilali sou Pentikosi — Laꞌilali sou Pentikosi ne anu voxo vile tatila manina noxiꞌa ta Iutaia. Vaikala “Pentikosi” ne laaxu lexe “mavulovexa taꞌuve (50)” ta Iutaia ilavusou isosovosou voxo mavulovexa taꞌuve iliꞌi no voxo sou Lataua mupolopepeneꞌi.
No anu voxo sou Pentikosi ne ta Iutaia ilavusou isosovosou voxo sou xai sou uiti lingamo sou imolou. Mo aneꞌi kalumo ixavutalanu voxo e Lataua mulosou Mosesi lapuloto mavulovexa noxou taatei no laxaꞌilu ne Sinai.
Ia vaimomo ꞌo ta temanu lalotu noxou Kalisito isosovosou voxo sou Pentikosi ne, sou ixavutalanu voxo sou Uleenu Tavuna muluꞌe muxolu noxiꞌa ta mitema e mimuxaxu taneꞌi noxou Iesu Kalisito. (Apo 2:1-4; 20:16; 1Ko 16:8).
Levi — Levi ne anu vile noxiꞌa Iakovo ta ꞌolu mavulovexa mo muluꞌe lia tamei ane. Mo anu mata vile noxiꞌa ta Isilaeli mavulovexa mo muluꞌe lia tamei. Mata Levi ne aneꞌi mikalitotoneꞌi mixolu vaꞌaxu noxiꞌa mata leviani ꞌole. Xo xaixai noxiꞌa ne sou iꞌoxonu xaixai noxou Latauasi no nano no taasou lalotu tatila noxou Lataua.
Aloni ne anu no anu mata noxou Levi la sou aneꞌi misosovosiꞌa laꞌoluxaꞌa noxou Aloni nesi sou ixaxai loxo ta ꞌailiꞌi.
Mo ta molomolo noxou Iesu e mavulovexa mo muluꞌe lia tamei ne, vile noxiꞌa ualasou lexe Levi. Anu ualasou vile lexe Mataio. (Eva 7:5, 9-10; Pal 7:7; Mat 9:9-13; Mak 2:14; Luk 5:27-29).
Mana — Taatei no mine ta Isilaeli miꞌume ne Aixiputo, la mineꞌe mixixaoxao no xalee lia vitanisi mumomomo loxo tauu ie itemaxu ta tamei (40yrs). No voxo ane ne la Lataua mulosiꞌa laꞌilali. Laꞌilali ne ilemolu lexe “mana.” Anu ulapau no voxovoxo utotomu molu teitexi no loxotolo uluꞌe. Ia no anu voxo tavuna sou lalotu la anu ulapau uasi. Aꞌalosou laꞌilali ne a mikaukavunu muai no nano no anu aꞌalosiꞌa ta Isilaeli (Mul 16:13-36; Ioa 6:31, 49; Eva 9:4; Pal 2:17).
Masitati — Masitati ne anu ovu vile ualasou aloxo ne. Ngiaxu ne kitukitu manina. Ia no mine uleme la uxali ovu toxoxaꞌa. Talamana lexe ovu ne a loxovaa uasi, ia anu ovu soxu vile kituꞌa (Mat 13:31-32; 17:20; Mak 4:31-32; Luk 13:19; 17:6).
Melikisateki — Nexi talavusou itema e Melikisateki ꞌo laixe malaxo uasi. Ia lexe naitiiti no nano no anu lavuku Evulaio mautunu 5 ulai uxali no anu mautunu 7, la aꞌalosou ꞌa muxolu ne. No nano no anu Tavaꞌu 14:17-20, la mikaukavunu aꞌalosou lexe no voxo vile la ta mitema sou ꞌotoꞌoto mineꞌe miꞌoto la minoꞌu Avalaamu iau Loti la iloꞌa semau mo ta ꞌolu xe minoꞌu miumiu, la minoꞌu mulai. Avalaamu mulai muꞌotoxaꞌa la mutaloxolixaꞌa, la mulivunoxu Loti iloꞌa semau mo ta ꞌolu xe miumiu la mulivulixaꞌa. Ia no mine Avalaamu ulilivu uneneꞌe no voteꞌi la muxalisou Melikisateki.
Xe Melikisateki muavuti la muitixu Avalaamu veleti ilou uaini xe mukalu la mualusou. La mukilaka mulai noxou Lataua lexe, Lataua usaxilaꞌu mo uꞌoxo laixe noxou utotomu. Xe Avalaamu muavuti la muvelunu mimii e anu munoꞌu no anu ꞌotoꞌoto ne la musuꞌa laꞌoluxu mavulovexa, ia mavulovexasou, la mulosou Melikisateki. Anu aloxo ne, la sou ta Isilaeli ilavusou imulinu sou ilosiꞌa ta ailiꞌi mavulovexasou miꞌamiꞌa. La sou Lavuku Evalaio muvikala lexe utotomu imasaxa lexe isosovoiꞌa ta ailiꞌi, la isosovosiꞌa no anu mata noxou Levisi. Ia no anu voxo ane Melikisateki muneꞌe muxalisou Avalaamu ne la Levi anu ꞌilusunu Avalaamu ne upaa uao. Tavaꞌu aloxo ne, la sou vaikala muai no nano no anu uoli voloxu Evalaio muvikala lexe, no mine Avalaamu mulosou Melikisateki mavulovexasou no anu miumiu, la anu aloxo aneꞌi ta ailiꞌi ukalusi no anu mata noxou Levi ne iꞌoxonu aloxo ne ukalusi. Xo iliꞌi la aneꞌi ixali noxou Avalaamu (Eva 5–7).
Mosesi — Taatei no mine ta Isilaeli mixali ta mitema sou xaixai vitanisi noxiꞌa ta Aixiputo, la Lataua musosovosou Mosesi sou uꞌumeneꞌi noxiꞌa ta Aixiputo sou ilaa ilivu ilai no xalee lia e Anu muꞌoxo lexe ulosiꞌa.
No voxo ane ne la Mosesi muxali itema tila manina noxiꞌa ta Isilaeli sou muulaxuneꞌi. Lataua muꞌavalou Mosesi sou xaixai ne no anu voteꞌi iouvilemo manina. Anu muxali noxou no anu voteꞌi aloxo, Mosesi mumaisou navu muꞌani no anu ovu vile la uvelevelemu ia navu ne uꞌou ovu ne uasi. La Mosesi mulavusou lexe Lataua a uxoxolu ne. Ia anu mulutu mulai ꞌalai sou lexe umaisou mii ne, la Lataua muvikalanu lexe Anu musosovosou sou uulaxuneꞌi ta Isilaeli ilivu ilai no tualasiꞌa.
Osana — Vaikala “Osana” ne, anu vaikala sou sexela. No mine itema tila vile uxali, la ta mitema iꞌavasou aloxo ne. Anu laaxu lexe “Lataua upamaulinu,” xe “Taitinu ualasou.”
Olivu — Olivu ne anu ovu vile uneneꞌa la tematemanu. Temanu ne namaisou la iouvilesisi aloxo ovu noxinge e ilemolu lexe tila (Rom 11:17, 24; Iak 3:12; Pal 11:4).
Ovu valautu — No anu ꞌilixo noxiꞌa ta Romu, lexe itema vile uꞌoxonu ꞌilixo vile masua manina loxo uvau itema vile usoli xe upakali menexu vile miu vile, la aneꞌi ilosou navunavu la ililixu no ovu valautu mo ivau usoli.
No anu ovu valautu ne aneꞌi iꞌoxonu aloxo, aneꞌi inoꞌu ovu ta tamei la ipitanu xe ukalu la sou inoꞌu itema la ililinu avoavolu ilou tavatavaꞌu xe ukalu, la sou iꞌitinu ovu valautu ne utulu la itema ne ulilili no anu mole usoli. Itema e ulili ne, maulamenge uxamulinu navunavu tatila manina ka sou usoli. Anu mii sou maela toxoxaꞌa.
Palisaio — Ta Palisaio ne aneꞌi ta mitema xulumuxaꞌa moseꞌi no nano noxiꞌa ta Iutaia. Aneꞌi ta mitema ta tatila manina. Aneꞌi ta mitema sou ixaxai no anu xaixai noxou Lataua, iloꞌa ta tisa sou lapuloto. Aneꞌi milavu laixe no anu lapuloto noxou Lataua e mulosou Mosesi. Ia aneꞌi mimulaxu moseꞌi mutelo no latanu la, xe milavu no anu ꞌiliꞌilixo moseꞌi noxiꞌa taxaixasiꞌa kalumo, la miilanu ilou. Aneꞌi utotomu ne itooxaꞌa, xo aneꞌi iꞌoxo lexe aneꞌi ta mitema ta laixe manina noxiꞌa ta mitema leviani. Ia aneꞌi voxo moseꞌi la ilavusou ivikala masumasua, xe ikalavoi iꞌoxonu xaixai laixe no ieꞌi ta mitemasi. Ia uasi xavutalaiꞌa ne masumasua manina. La sou aneꞌisi ane mipupuiou Iesu la mikamuli voteꞌi sou mivau musoli.
Romu — Romu ne anu tuala tatila sou xalee lia tila ilemolu lexe Itali. No voxo noxou Iesu la ta Romu miꞌoto la minoꞌu tuatuala tavuꞌalo no lialia ꞌo, la misaxilaꞌa mixolu no laxaꞌa. Mo miꞌoto noxiꞌa ta Isilaeli kalumo la miꞌoxoneꞌi mixolu no laxaꞌa kalumo. Tavaꞌu aloxo ne la sou ta Isilaeli laꞌiaxaꞌa xo imasaxa ixolu no anu saxisaxilaꞌu noxiꞌa ta Romu uasi. La sou aneꞌi iꞌoxo lexe ikusaiꞌa mo ixexesiꞌa.
Sadukaio — Ta Sadukaio ne aneꞌi ta mitema ta tatila laꞌoluxaꞌa moseꞌi mixolu no taineꞌi ta Isilaeli. Aneꞌi ilavusou ilosieixaꞌa ta mitema no anu lapuloto noxou Lataua e mulosou Mosesi. Mo imasaxa lexe ta mitema imulinu laixe, ilou ꞌiliꞌilixo noxiꞌa ta xaixasiꞌa ta Isilaeli manina. Aneꞌi ixaxai iouvilesisi aloxo ta Palisaio nesi. Ia aneꞌi voxo moseꞌi la iloꞌa ta Palisaio ilavusou iꞌoto sou anaxaꞌa. Xo ta Palisaio imuxaxu taneꞌi lexe itema usoli ia iliꞌi la anu utulu la, ia aneꞌi ne uasi.
Samalia — Samalia ne anu ualasou xalee lia vile. Ta mitema no xalee ane ne, aneꞌi ta Iutaia maninasou uasi. Xo taatei manina la aneꞌi miꞌuluxaꞌa ta sema ne ta Iutaia uasi. La sou aneꞌi ta Iutaia maninasou ne imolosilaneꞌi.
Sioni — Sioni ne ualasou laxaꞌilu vile ane mitulusou tuala ne Ielusalemu no anu ne. Mo mitulusou tani tatila sou lalotu noxou Lataua no anu, la sou no nano no tuala tila ne, la laxaꞌilu ne anu muxali mii tatila manina mo Lataua naꞌu muꞌisalili. Voxo leviani la Ielusalemu ne ilemolu lexe Sioni (Mat 21:5; Ioa 12:15; Rom 9:33; 11:26; 1Pi 2:6).
Sipsip ꞌOlu noxou Lataua — Ioanesi itema sou uꞌulosiꞌa ta mitema mumoxoꞌu Iesu lexe “Sipsip ꞌOlu noxou Lataua” Ioa 1:29, 36. No anu ꞌilixo noxiꞌa ta Iutaia la ilavusou ivau sipsip ꞌolu la iꞌelaxu ulai noxou Lataua sou uxexeenu susu noxiꞌa. Mo sialuxu sipsip ꞌolu ne, anu uꞌuineꞌi la ixali malemalenga no iou Lataua. La sou aneꞌi imoxoꞌu Iesu lexe Sipsip ꞌOlu noxou Lataua xo Anu muꞌitalonu maulixu loxo sipsip ꞌolu miꞌelaxu mulai noxou Lataua sou uxexeenu susu noxinge.
Ta Iutaia — Ta mitema xulumuxaꞌa e ilemeꞌa lexe ta Iutaia ne aneꞌi mutuꞌu ovuxaꞌa ane Avalaamu.
Uala ta Iutaia ne laaxu lexe, “ta mitema ane mixolu no xalee lia ne Iutaia.” Aneꞌi ta mitema ane ne, mixali no anu mata noxou Iuta. Anu Iuta ne anu mata vile no anu mata mavulovexa mo muluꞌe lia ta tamei noxiꞌa ta Isilaeli. Ia iliꞌi la uala Iutaia ne ilemeꞌa ta Isilaeli ukalusi no anu.
No anu aꞌalo laixe sou Iesu Kalisito e Ioanesi mukaukavunu, la anu mumoxoꞌa ta mitema xulumuxaꞌa seꞌi lexe ta Iutaia. Ta mitema e anu mumoxoꞌa ne, ane aneꞌi ta kisokisou noxiꞌa ta Iutaia ne.
Ta mitema ta Iutaia uasi — Ta mitema ta Iutaia uasi no anu vaikala noxiꞌa ta mii kea la ilemolu lexe “Gentiles.” Laaxu lexe ta mitema no xalee lia ta tatila no lialia ꞌo mukalusi ia ta Iutaia aneꞌisisi uasi. Aloxo ne la sou ta Iutaia itooxaꞌa xo aneꞌisisi Lataua musosovosiꞌa lexe anu ta naꞌu, la sou aneꞌi iꞌoxonu masuaneꞌi aneꞌi leviani.
Ta molomolou Iesu — No nano no anu vaikala noxiꞌa ta mii kea la ilemeꞌa ta molomolo noxou Iesu lexe disaipel. Ta mitema ane imulimulinu mo imuxaxu taneꞌi noxou mo ilolomusou vaivaikala noxou xe imulimulinu vaivaikala ne aneꞌi ta molomolo noxou Iesu ane. No nano no anu aꞌalo sou xaixai noxiꞌa ta aposeli la uala ne muxiu. La ngamaisou imuxaxu lexe ta molomolo noxou Iesu uasi, mipotongaleleneꞌi lexe, “aneꞌi ane mimuxaxu taneꞌi noxou Iesu xe ta vivilo.”
Mo alaxu moseꞌi no anu lavuku noxiꞌa Mataio, Maluko, Luka xe Ioanesi la, ilemeꞌa lexe, “ta molomolo mavulovexa mo muluꞌe lia tamei.” Aneꞌi ta molomolo mavulovexa mo muluꞌe lia tamei e Iesu musosovosiꞌa xe muꞌavaliꞌa sou iloꞌa ixoxolu. Anu upalusiꞌa ilai no tuatuala loxo ta aposeli xe ta mitema sou inoꞌu vaivaikala noxou ilailixu. Loxo anu mulemolu muai no nano no anu lavuku noxou (Mat 10:1-4).
Tani alelaxu tavuna noxou Lataua — Taatei manina no mine ta Isilaeli mixixaoxao no xalee lia vitanisi, la Lataua muvikalanu Mosesi lexe utulusou tani alelaxu vile Anu mupelaꞌuxu laixe sou utulusou a loxovaa. Mo muvikalanu lexe utulusou, la unoꞌu lavalava laixe manina, ilou ta mimii laxusiꞌa la ukapi no anu. Tani alelaxu ne mitulusou sou imuxaxu kesi sou opo vilesisi noxou Lataua no anu, ilou lavoꞌo ta tamei e Lataua mukaukavunu lapuloto mavulovexa no anu ilou mimii moseꞌi la noxou Lataua.
La sou ta Iutaia ilavusou ilolotu no anu xe iꞌelaxu mimii ulai noxou Lataua ane utotomu mulai muxali no mine Solomoni mutulusou tani tavuna toxoxaꞌa sou lalotu.
Taasou lalotu — No tuala ta tatila mo no tuatuala vilevilesi no xalee lia tila noxiꞌa ta Isilaeli ne, aneꞌi iꞌa taasou lalotu vilevilesi. Tani ne anu tani sou ipita no anu no voxo tavuna utotomu. No anu tani ane ne aneꞌi ilavusou iitisou vaikala noxou Lataua mo ilosieꞌi ta mitema lapuloto noxou Lataua no anu. Mo ikilaka no anu xe ilolotu no anu. Voxo leviani la ilavusou imomosou susu no nano ne kalumo.
Vaalu, lataua kalakalavoi — Lataua kalakalavoi ne anu ta mitema mipuinu xe miꞌoxonu no avoꞌa la anu masua xe uꞌoxonu ꞌiliꞌilixo masumasua sou voteꞌi. Taatei manina la ta Isilaeli milutu mineꞌe mixolu no xalee liaxaꞌa ta Isilaeli, la ta mitema ane mixoxolu no xalee lia ne ilavusou ilolotu noxou lataua kalakalavoi. Ia no voxo moseꞌi la ta Isilaeli kalumo ilavusou ilotu noxou Lataua uasi, ia imulineꞌi sou ilai ilolotu noxou lataua kalakalavoi ne (Rom 11:4).
Valaka — Valaka ne anu itema vile tila noxiꞌa ta Isilaeli. Anu ulavusou uulaxuneꞌi no anu ꞌotoꞌoto la aneꞌi italoxolixaꞌa ta uluaiꞌa tavuꞌalo. Namaisou aꞌalosou a muxolu noxou Iud 1:4-5 (Eva 11:32).
Valovalo — Ta Isilaeli iꞌoxoꞌoxonu sou iꞌelaxaꞌa ta mimii no anu ulai noxou Lataua. Aneꞌi iveꞌa ta mimii loxo ta sipsip mo ta xoutu xe ta kau sou iꞌelaxaꞌa ulai noxou.
Valovalo ne aneꞌi iꞌoxonu no anu lavolavoꞌo, itaꞌolunu lavolavoꞌo utelai xe teitexi la sou anu tanixu mimii sou iꞌelaxu.
Vaviloni — Vaviloni ne anu ualasou tuala tila vile. Taatei manina, la ta mitema sie Vaviloni mineꞌe miꞌoto noxiꞌa ta Isilaeli la miualixaꞌa no anu ꞌotoꞌoto ne la mitaloxolixaꞌa. La sou minoꞌa ta mitema ne Isilaeli tavuꞌalo milailixaꞌa sou miꞌoxoneꞌi mixali loxo ta mitema sou xaixai vitanisi noxiꞌa no tualasiꞌa. La sou aneꞌi mixolu ne tauu ie itemaxu tatalu mo mavulovexa (70) (Mat 1:11-12, 17; Apo 7:43).
No nano no anu Palapalaꞌalixu 14:8, 17:5 xe musolonu mulai no anu mautunu mavolovexa muluꞌe lia taꞌuve mo muvaxa simi tatalu (18), la tuala tila ilemolu lexe Vaviloni a milemolu no nano ne. Ane vaivaikala muai no nano no uoli voloxu noxou 1Pi 5:13, la Vaviloni ne anu kalumo male musosovosou tuala tila ne Romu.
Velesevulu — Velesevulu ne anu uleenu vile ualasou aloxo ne. Anu uleenu sou uꞌoxoꞌoxonu ꞌiliꞌilixo masumasua sou voteꞌi. Mata moseꞌi noxiꞌa ta Isilaeli ilavusou ilolotu ulai noxou. Tei manina la ualasou lexe Vaalu-sevuvu. Anu ualasou vile lexe Satani. Anu kisiꞌa ta uleenu ta masumasua.
Voxo tavuna — Voxo tavuna ne anu voxo vile toxoxaꞌa manina. No nano no anu Tavaꞌu la mikaukavunu aꞌalo muai lexe, no mine Lataua musokoꞌu sou mukoinu mimii latala mukalusi no lialia ꞌo, la Anu muxaxai voxo muxatele vile ia voxo muxatele tameisou la Anu mumaꞌila. Xo xaixai noxou mukalu. Aloxo ne la sou Lataua muvikala lexe ta mitema ixaxai voxo muxatele vile, ia no anu voxo muxatele tameisou, la anu laixe lexe aneꞌi imaꞌila mo ilotu ulai noxou Lataua.
Noxiꞌa ta Isilaeli, la aneꞌi miꞌoxonu lapuloto tavuꞌalo moseꞌi la sou voxo ne. Aneꞌi mivikala lexe no anu voxo ne, umomomo sou ta mitema iꞌoxonu xaixai vile uasisi manina. Mo laꞌiaxaꞌa sou voxo ne misevile no mine itema vile umulinu uasi. Tavaꞌu aloxo ne la sou no mine Iesu mupamaulinu itema e pipiena muꞌoxonu xe ta molomolo noxou mimolo uiti sou miꞌou no voxo tavuna ne, la aneꞌi miꞌoxo lexe aneꞌi mixaxai ane.
Xiliki — Xiliki ne anu ualasiꞌa ta mitema xulumuxaꞌa no anu xalee lia tila ilemolu lexe Xiliki (Greek). Namaisou no anu mepu la tuala ta tatila sou xalee lia tila ne Xiliki ne ane Atenaisi. Mo tuala tila ne Kolinito ne anu muxolu no nano no xalenu lia tatila ane ne kalumo.
Ta mitema sou xalee lia tila ne Xiliki ne lavulavu muveꞌa, la ta mitema itaxaneꞌi no anu lavulavu noxiꞌa ne. Ta mitema tavuꞌalo ilavusou ivivikala no anu vaikala Xiliki. Aloxo ne la sou no mine Iesu muneꞌe muxaxai no lialia ꞌo, la ta mitema latala e minoꞌu lavulavu ne imomomo sou ivikala no anu vaikala Xiliki. No anu vaikala noxou Lataua alavua ne tei la mikaukavunu no anu vaikala Xiliki.
Xooxoo ungasiꞌa ta molomolo — No anu ꞌilixo noxiꞌa ta Iutaia, la ta ꞌiliꞌa ta mulu no mine ta neniꞌa ivoꞌoneꞌi ukalu xe voxo muxatele tatalu ukalu, la sou inoꞌa ulai sou xooxoo ungasiꞌa. Xo Lataua muvikalanu Avalaamu lexe aneꞌi iꞌoxonu aloxo ne. Ngamaisou aꞌalosou muxolu no anu Tav 17:9-14.
Lexe xooxoo ungasou itema vile la anu sosovo lexe anu itema Iutaia maninasou. La sou aneꞌi ilavusou ilemeꞌa ta Iutaia lexe aneꞌi ane xooxoo mungasiꞌa. Tei no mine ta mitema misokou sou miaꞌaloxu aꞌalo laixe, la ta Iutaia moseꞌi ne mivikala lexe, itema e Iutaia uasi ia umasaxa sou uxali itema mulapu la anu laixe lexe xooxoo ungasou vasimolu tei ꞌo. Lexe anu uꞌoxonu aloxo ne la anu musosovosou lexe anu itema Iutaia vile. Xe iliꞌi la sou anu uxali itema noxou Kalisito maninasou. No anu voteꞌi ane ne, la Paulo uꞌosasou uasi. La sou no mine anu mukaukavunu uoli voloxu mulai noxiꞌa ta Xalatia mo mulai no tuatuala moseꞌi la anu muvivikala tavuꞌalo no anu mii ane ne.
ꞌUloꞌulo — No nano no anu Lavuku Tavuna, la mikaukavunu aꞌalosou Ioanesi muꞌulosiꞌa ta mitema tavuꞌalo no lexa ne Ioridani. Anu muvikalaneꞌi lexe ixiu no anu ꞌiliꞌilixo masumasua noxiꞌa mo anu uꞌulosiꞌa, mo sou aneꞌi latala ilavusou lexe aneꞌi mixiunu maulixaꞌa. Ta mitema tavuꞌalo mimuxaxu taneꞌi noxou Iesu Kalisito, ia moseꞌi no taineꞌi iꞌulo la anu umaxaꞌu lamana noxiꞌa ta mitema lexe itema ne muxali itema mulapu.
Laaxu ꞌuloꞌulo ne aloxo ꞌo,
1) Itema ꞌenaꞌei ane muꞌulo ne anu muxiunu opoonu no anu ꞌiliꞌilixo masumasua noxou e muꞌoxoꞌoxonu tei.
2) Anu mumuxaxu tanu noxou Iesu Kalisito lexe anu musakiinu vaikala lexe anu umomomo sou uxexeenu susu noxou ꞌenaꞌei ane umuxaxu tanu noxou.
3) Anu umasaxa lexe umulinu Iesu Kalisito xe ulomuxusi.