17
Pol na Sailas thɨ wa Tesalonaika
Pol na Sailas thɨ wa Ampipolis na Apoloniya, na vethɨ vutha Tesalonaika. E ghembako iyako Jiu lenji ŋgolo kururu inawe. Ŋgoreiya i vakavakathama, Pol i wa ve ru e ŋgolo kururuko tɨne. Sabat thegheto e tɨne Pol i vavaona Buk Boboma e tɨne na weiyaŋgiya gharɨgharɨ thɨ veutu weŋgi bukuko le utuutu kaiwae. Na i vamanjamanjalaŋa Buk Boboma le utuutu weŋgi na i vaemunjoruŋa Mesaiya i vaidiya vuyowo na i mare, na tembe i thuweiruva mare e tɨne. Na tembe iŋava, “Jisas, iya utuniya ya utuŋake weŋga, iye Mesaiya.” Jiu vavana thɨ wovaemuemunjoruŋa Pol le utuko na thɨ tabona raloŋweloŋweghathɨ, na tembe ŋgoreiyeva thiye Grik ghɨmoghɨmoru lemoyo iya thavala thɨ kururu weya Loi, weinjiyaŋgiya wanakau lemoyo idanji laghɨye.
Ko iyemaeŋge Jiu ghanjigiyagiya thɨ yamwanja iya kaiwae thɨ raka e kamwathɨko maramaranji, vethɨ vaŋguŋgiya randebwagabwaga na ghanjithanavu raraitharɨ vavana, thɨ wabwi na regha weinjiyaŋgi na thɨ vakatha returetu e ghembako tɨne. Thiya ruku na vethɨ tagaraka Jeison le ŋgolo ghathɨnɨmba, thɨ munjeva Pol na Sailas inanji e ŋgolo tɨne. Thɨ munje vethɨ yalaweŋgi na thɨ vaŋgu raŋgiyaŋgi wabwiko laghɨye e maranji. Ko iyemaeŋge mbaŋa thɨ ghao Pol na Sailas ma inanji gheko, iwaeŋge thɨ laweŋgiya Jeison na raloŋweloŋweghathɨ vavana thɨ yovaŋguŋgi weŋgiya ghembako gharambarombaro. Amba thɨ layo kulakula thɨŋa, “Gharɨgharɨke thiyake thɨ varetuŋa ghembaghembake wolaghɨye ma thiyavake!”
“Na Jeison i kula ruwoŋgi ele ŋgolo tɨne. Thiye thɨ kivwala Sisa le mbaro, kaiwae thɨŋava kiŋ regha mbe inaweva, idae Jisas.” Mbaŋa wabwi laghɨye na ghembako gharambarombaro thɨ loŋwe utuutuko iyako i vakatha gharenji i gaithɨ laghɨye moli weŋgi. Ghembako gharambarombaro thɨŋa na Jeison na ghauneko thɨ vamodo lenji vakathako iyako kaiwae na thɨ dagerawe e maranji ma tene thɨ vakathava thanavuko iyako, ko thoŋgo nandere maniko iyako mane te thɨ mban njoghava. Iya kaiwae thɨ giya weŋgiya maniko iyako amba thɨ rakayathuŋgi na thɨ wa.
Pol na Sailas thɨ wa Bereya
10 Gougou eŋgena, raloŋweloŋweghathɨ thɨ vavoŋaŋgiya Pol na Sailas thɨ wa Bereya. Mbaŋa vethɨ vutha gheko, thɨ wa vethɨ ru Jiu e lenji ŋgolo kururu tɨne. 11 Jiu inanji Bereya e tɨne ghanjithanavu ma ŋgoreiya thiye inanji Tesalonaika e tɨne. Thiyeke iyake thɨ vugha gharenji na thɨ vandeŋe wagiyawe, nuwanjiya moli thɨ loŋwe Toto Thovuye utuutuniye. Mbaŋa regha na regha thɨ vaonavatad e Buk Boboma tɨne, kaiwae nuwanjiya thɨ ghareghare thoŋgo Pol le utuutuko thiyako emunjoru. 12 Iya kaiwae thiye Jiu thɨ ghanagha thɨ loŋweghathɨ. Tembe ŋgoreiyeva Grik elaela e idaidanji na giyagiya vavanava.
13 Ko iyemaeŋge mbaŋa Jiu inanji Tesalonaika e tɨne thɨ loŋwevaidiya Pol i vavaghareŋa Loi ghalɨŋae Bereya e tɨne, kaero thɨ rakamena gheko na thɨ vakatha returetu na ghatemuru weŋgiya gharɨgharɨ e ghembako tɨne. 14 E mbaŋako iyako raloŋweloŋweghathɨ thɨ variya Pol na i wa e njighɨ ghadidiye, ko iyemaeŋge Sailas na Timoti vambowo thɨ reyaku Bereya. 15 Gharɨgharɨko iyava weinjiko Pol vethɨ vaŋgurawe Atens, amba thɨ wonjogha utuutu i mena weya Pol, Sailas na Timoti kaiwanji, kaiwae va nuwaiya thɨ vamayaŋa vethɨ vuthawe na weinji.
Pol le yakuyaku Atens e tɨne
16 Mbaŋa Pol ina Atens i roroghagha weŋgiya Sailas na Timoti, nuwae i mamuru laghɨye moli kaiwae va i thuweŋgiya bigibigi vatavatad lemoyo inanji gheko na gharɨgharɨ thɨ kururu weŋgi e ghembako iyako tɨne. 17 Iya kaiwae i wogaithɨ weiyaŋgiya Jiu na thiye ma Jiu gharɨgharɨniye ko thɨ kururu weya Loi, e lenji ŋgolo kururu tɨne. Na tembe ŋgoreiyeva mbaŋa regha na regha i wa e ghamba maket, thavala i vaidiŋgi gheko i wogaithɨ weiyaŋgi. 18 Rathimbathimba, lenji wabwi idanji Epikuriyan na Stoik* Grik vavaona ghawabwi laghɨlaghɨye theghewo: Epikuriyan na Stoik. Wabwike theghewoke iyake raghareghare lenji wabwi (lenji vavaona gharerenuwaŋa yawalɨ yakuyakuniye). Pol ghambaŋa e tɨne wabwike theghewoke thɨ vavaghareŋa renuwaŋaŋgi ma thɨ mena Loi ele valɨvaŋga. Wabwi Epikuriyan thɨ ghambugha amala regha idae Epikuras le vavaghare (342–260 B.C.). Amalaghɨniye va i vavaghareŋa yawalɨ le ghamba ndeghathɨ warari. Iya uneya ve yomara mbe bigibigi eŋge ghanjirerenuwaŋa — thɨ rombeleya the bigi i vakatha riwandake ŋginauye na le renuwaŋa i warari na i mando thava bigi regha i vakatha vɨrɨwe o mararuwe. Lenji loŋweghathɨko ŋgoreiye — loiŋgi ma thɨ rerenuwaŋa lolo le thovuye kaiwae.
Stoik thɨ ghambugha amala regha idae Jino (332–260 B.C.) le vavaghare. Amalaghɨniye va i vavaghareŋa gharɨgharɨ mbala thɨ yaku na bubuyamo weinji vakavakathake wolaghɨye na tembe ghamberegha i mbaroŋa, i vambuthuŋa le ghareghare na valɨkaiwae i renuwaŋa na valɨkaiwae ghamberegha i ndeghathɨ o i yaku. The kamwathɨ ne i womena warari vakavakathako tembe ghamberegha i vakatha ŋgoroŋga na ne i yomara. Stoik va weinji lenji sirari laghɨye. Ŋgoroŋga Stoik na Epikuriyan gharɨgharɨke wolaghɨye e yawalinji na yawalɨ mbema i ghambu eŋge Loi le renuwaŋa.
tembe thɨ wogaithɨva weinji Pol. Vavana thɨŋa, “Ŋgamake ne i utuŋa budakai?” Na vavana tembe thɨŋava, “O, nuwaiya i utuŋa valɨvaŋga vavana lenji loiŋgi utuninji?” Va thɨ utu ŋgoreiyako kaiwae Pol i vavaghareŋa Jisas na ramaremare lenji thuweiruva utuniye.
19 Amba thɨ yovaŋguya Pol Atens lenji kot laghɨye ghamba niva idae Ariyopagas, na thɨ dagewe thɨŋa, “Nuwameiya wo u vamanjamanjalaŋa weime iya vavaghareke togha u vavaghareŋake. 20 Kaiwae renuwaŋana iyana ghaloŋwaloŋwa amba i thona weime na nuwameiya wo wo gharumwaru.” 21 (Atens gharayakuyaku weinjiyaŋgiya ghemba vavana gharɨgharɨniye, ko kaero thiya yaku gheko, mbaŋa i ghanagha nuwanjiya thɨ vandevandeŋe na thɨ utuutu renuwaŋa totogha kaiwanji.)
22 Amba Pol i yondovirɨ lenji kot laghɨye e maranji na i dage weŋgiya giyagiyako iŋa, “Ago laghɨye Atens ghɨmoghɨmoruniye. Kaero ya thuweŋga ghemi hu kururu valaŋa weŋgiya lemi loiŋgike. 23 Kaiwae mbaŋa ya loŋga e ghambamike tɨne na ya ghewoŋgiya lemi ghamba vowoko, amba ya thuwe ghamba vowo regha, gharorori ŋgoreiyake: ‘Ghamba vowo weya loi ma ra ghareghare.’ Loike iya hu kururukowe na ma hu ghareghareko iya ghino ya vavaghareŋake e ghemi.”
24 “Loi iyava i vakatha yambaneke na bigibiginiyeke wolaghɨye, iye buruburu na yambaneke ghanji Giya, na iye ma i yaku e ŋgolo gharɨgharɨ thɨ vatad. 25 Iye ma bigi regha i kwarawe na raŋava valɨkaiwae gharɨgharɨ ghinda ra giya thalavuwe, kaiwae iye gharɨgharɨke wolaghɨye ghinda yawalinda, unenda na bigibigike wolaghɨye i giya weinda. 26 Va i vakatha lolo regha na weya amalaghɨniye wabwi na wabwi thɨ rakamenawe na thiya yaku e yambaneke laghɨye, na amba muyai va i vakathaŋgi vama i woraweya ghanjimbaŋa mbaro na thevalɨvaŋga vethɨ yakuwe. 27 Va i vakatha iyako kaiwae nuwaiya gharɨgharɨ thɨ tamwe Loi, na e lenji tavɨtavɨvɨ e tɨne thare ne thɨ vaidi. Ko iyemaeŋge ma ina bwagabwaga moli weya lolo regha na regha weinda 28 kaiwae ‘yawalinda rɨgheya amalaghɨniye, weinda ra loŋgaloŋga na weinda ra yakuyaku.’
Ŋgoreiya lemi rarorori regha va iŋa, ‘Le ŋgaŋga ghinda.’ ”
29 “Mbwana, Loi le ŋgaŋga ghinda, iya kaiwae ma valɨkaiwae ra renuwaŋa na raŋava Loi iye ghayamoyamo ŋgoreiya thimba vatavatad regha, ŋgoreiya gol o silva o varɨ, gharɨgharɨ lenji ghareghare na lenji thimba e tɨne thɨ vatadɨŋgi. 30 Mbaŋa me vivako gharɨgharɨ mava e lenji ghareghare Loi kaiwae, i ghɨmarareŋa weŋgi. Ko mbaŋake noroke iŋa gharɨgharɨke wolaghɨye e valɨvaŋgake wolaghɨye thɨ uturaŋgiya lenji tharɨ na thɨ roiteteŋgi, 31 kaiwae mbaŋa regha kaerova i tuthi na ne i ghatha wagiyaweŋgiya gharɨgharɨke wolaghɨye e yambaneke laghɨye na kaerova i tuthiya ghalolo na ne i vakatha ghathako iyako. Kaerova i vaemunjoruŋa iyake taulaghɨke weinda na kaiwae tembe i vaŋguthuweiruva loloko iyako mare e tɨne.”
32 Mbaŋa thɨ loŋwe Pol i utuutu thuweiruva kaiwae, vavana thɨ vavɨrɨ, ko iyemaeŋge vavana thɨŋa, “Nuwameiya mbowo u utuŋava utuutuke iyake weime na wo loŋwe.” 33 Iyako e ghereiye Pol i iteteŋgi. 34 Gharɨgharɨ vavana thɨ loŋweghathɨgha Pol le utuko, na thɨ tabo raloŋweloŋweghathɨ. E tɨnenji Diyoniyas, iye lenji kot laghɨye ghagiya regha na wevo eunda idae Damaris na mbe vavanava.

*17:18 Grik vavaona ghawabwi laghɨlaghɨye theghewo: Epikuriyan na Stoik. Wabwike theghewoke iyake raghareghare lenji wabwi (lenji vavaona gharerenuwaŋa yawalɨ yakuyakuniye). Pol ghambaŋa e tɨne wabwike theghewoke thɨ vavaghareŋa renuwaŋaŋgi ma thɨ mena Loi ele valɨvaŋga. Wabwi Epikuriyan thɨ ghambugha amala regha idae Epikuras le vavaghare (342–260 B.C.). Amalaghɨniye va i vavaghareŋa yawalɨ le ghamba ndeghathɨ warari. Iya uneya ve yomara mbe bigibigi eŋge ghanjirerenuwaŋa — thɨ rombeleya the bigi i vakatha riwandake ŋginauye na le renuwaŋa i warari na i mando thava bigi regha i vakatha vɨrɨwe o mararuwe. Lenji loŋweghathɨko ŋgoreiye — loiŋgi ma thɨ rerenuwaŋa lolo le thovuye kaiwae. Stoik thɨ ghambugha amala regha idae Jino (332–260 B.C.) le vavaghare. Amalaghɨniye va i vavaghareŋa gharɨgharɨ mbala thɨ yaku na bubuyamo weinji vakavakathake wolaghɨye na tembe ghamberegha i mbaroŋa, i vambuthuŋa le ghareghare na valɨkaiwae i renuwaŋa na valɨkaiwae ghamberegha i ndeghathɨ o i yaku. The kamwathɨ ne i womena warari vakavakathako tembe ghamberegha i vakatha ŋgoroŋga na ne i yomara. Stoik va weinji lenji sirari laghɨye. Ŋgoroŋga Stoik na Epikuriyan gharɨgharɨke wolaghɨye e yawalinji na yawalɨ mbema i ghambu eŋge Loi le renuwaŋa.