Bala saki wetang awura ko den
B.C. ­ Before Christ ­ Kristus ali imi te me tairam la ko tom te. B.C. ko yia kaura mu kualala biya te duap bitar ale karo gotek 1 te iwita kaur kaparko. A.D. ­ Latin den te Anno Domini ­ In the year of our Lord ­ Kristus tairam ko tom te se tai aitak.
Aaron: Aaron mu nu Jacob ko kuriang bo, nup Levi, wore ko gue te aratam. Juda alo nunga ningi nu giram priest ko aratam, se kari noko gue te arataman mu la priest ura bitakasan. Nu Moses ko laun, se ilak wete ura bitakasan.
Abraham, Isaac, Jacob: Abraham Isaac se Jacob alo mu Israel kariimet nunga taleng girigir usir. Nononga dugu duap Genesis chapter 12 nama 50 mu te aniso. Abraham ko nuwus nunguning Sarah mu kuriang Isaac iluwam. Se Isaac ko nuwus Rebekah nu kuriang singisik Esau Jacob ilak nunga iluwam. Jacob ko nup bo Israel, se ko kuriang kari mu 12 pela, se nanawus suwanta mu Dinah. Abraham nu Kaem ko den nu maonam mu ko gomang ningi nunguning aram se ko kuring karo tuikaso. Buta se kariimet arikaya nu beteram iwita nongomang ningi nunguning aso, mu nu nunga girigir iwita bagoso: Romans 4.
Adam se Eve: Adam: Genesis 1-5; Romans 5:12-21; 1 Corinthians 15:22. Eve: Genesis 1-4; 2 Corinthians 11:3; 1 Timothy 2:13-14.
Adonai: Nup Adonai mu Kaem ko nup bo, Hebrew den te. Wetang awura ko den Kaem se Kari Biya arikko.
Altar: Altar mu Kaem te tama bita tua ko kuwim, kariimet te Kaem kote pingi namomonko. Motam motam nuna manga bolala awukasan karogo tarigikasan, ale sipsip mel moakasan mu patawu awote bitakasan ale tama bitakasan. Udagi nuna altar bo ain brass te nungurman ale kawam sel agi temple ko por ningi beteman se anikaso. Bare Jesus tairam mu nu kota numi tama beteram: John 1:29; 6:51; Ephesians 5:2; Hebrews 10:12. Buta se aitak ana Kris alo nanga tama bita Kaem tua mu girakala bitakasan iwita mena: Romans 12:1-2; 1 Corinthians 5:7-8; Hebrews 13:10.
Annas Caiaphas ilak: Annas mu nup biya sokel karogo bagakaso. Yia tom A.D. 6 mu te nu priest supuling ko aratam. Ale yia tom A.D. 15 mu ura umu te menaram, bare ura nup mu eng kote anikaso. Se udagi noko kuriang 5 tala mu suwan suwan ura mu ilukasan. Ko noton Caiaphas mu yia tom A.D. 18 nama 36 mu te priest supuling ko bagakaso, se noko tom te Jesus moman se kueram. Nuna suen la mu Sadducee. Annas Caiaphas ilak: Luke 3:2; Matthew 26:3,57; John 11:49-51; John 18:13‑28; Acts 4:6.
Apostle: (Greek den te apostolos) Den apostle mu ko nunguning mu iwita: “den gilalong gi karogo namara ko kari”. Jesus mu apostle tala, mu awuk, nu Kaem ko den gilalong karogo ali imi te tai kaparam: Hebrews 3:1.
Asia: Rome ali sor suen biya bitarukaso tom te, Asia mu province bo ko nup. Province umutang mu aitak sor Turkey masan mu te aniso. Aitak ana India, China, se sor saki koma east mu te balsan “Asia” masan, ale ali sor Turkey ko pingita mu balsan “Asia Minor” agi Middle East masan.
Babylon: Babylon mu wonong aromemek bo Yu Euphrates (Yufretis) norogen te anikaso. Se wonong umutang sor aitak Iraq masan umutang te anikaso. Babylon wonong ko nup motam motam mu Babel makasan. Nimrod wonong mu nungam: Genesis 10:10. Se mu te kariimet nunumi patowara ko kilek beteman ale kawam kalel biya kaloman: Genesis 11:1‑11. Udagi Babylon kari supuling mu sor suen biya tala bitarukasan. Nuna Israel kariimet ninguru nunga bita maguwuman: Matthew 1:11-12,17; Acts 7:43. Bare Isaiah Jeremiah ilak giriman balman butata, Persia kariimet kager te Babylon wonong maguwuman se aitak me aniso. Aitak Babylon ko balso mu kariimet ali imi ko munan mel ko kuesan ale Kaem ilak kagersan owore nunga balso. Revelation chapter 18 mu ago arikko.
Balaam: (Belam masan) Balaam mu prophet bo: Numbers chapter 22 nama 24. Tom bo Moab kariimet nunga king Balak mu nu Israel kariimet arungu kagerurukko. Se nu Balaam kote den beteram, “Tair ale Israel nunga bita maguwura ko den balu se koma manga biyala kisekko,” mam. Se Balaam den mu ikiam bare kilek umu bitirukko miakaso. Bare udagi te nu aking ko ikia gurugam ale aking kilek mu bitirukko ago kaeyakaso, ale donkey te aragam ale namakaso. Bare Kaem ko engel bo donkey koma siruwuram se donkey arigam ale sanamaram. Bare Balaam mu engel arigokko me terong se donkey aolak iluwokko moakaso. Bare donkey miakaso ale kuring paogam ale ining tuam. Se Balaam Balak kote nama aratam mu nu Israel nunga maguwura ko den bo me balam, marak den ningo la nogo ko balam. 2 Peter 2:15-16; Jude 11; Revelation 2:14. Bread Yeast Mena Nana ko tom: Passover tom arikko.
Caesar: (Sisa, Kaisa) Rome alo nunga supuling biya bo ko nup Julius Caesar. Se kari sikina udagi nu kuwim tokasan mu nunup te nunga arukasan ale nup Caesar mu karogo bitakasan. Nup Caesar mu ko ikia “kari dom” iwita. Caesar Augustus: Luke 2:1; Caesar Tiberius: Luke 3:1; Caesar Claudius: Acts 11:28; Caesar Nero: Acts 25:8.
Canaan: Canaan mu ali sor Kaem Israel nongorak den kaolam ale nungarukko ma balam wore ko nup: Genesis 11:31; 12:5-7; 15:7,18-19; Psalm 105:10-11; Acts 7:11; 13:19.
David: David mu Juda alo nunga king bo bagakaso, ko tom 1000 B.C. iwitata. Se noko gue te Jesus aratam: Matthew 1:1-17 se Ruth 4:13-22.
Den gilalong yawara: (gospel, gutnius, Greek den te evanggelion) Anuwa marak kari John se nanga Kari Biya Jesus mu kingdom owore ko den gilalong kariimet nunga manorman: Mark 1:14-15; Matthew 4:17; 9:35. Se Paul den gilalong mu tukunangta ko iwita balam, Jesus kariimet nunga memek siwurokko kueram, se mutim tuguman, se day tom 3 mu te aking barasam: 1 Corinthians 15:1-7 arikko. Kariimet nu te la ningo arigisan ale kingdom ningo tasan. Nup gospel mu ko duap iwita: girakala ko English mu te “godspell” makasan, se ko nunguning mu “good story”.
Dragon: Aitak ali imi te dragon mena. Bare girakala mu dragon bibiya kawam digo iwita bagakasan. Nunga ariga mu tagala iwita. Dragon mu Satan ko nup bo: Revelation 12:313:4.
Duruk Sinai: Duruk Sinai mu duruk biya bo Arabia sor te. Mu te Kaem ko Law Den Moses tuam se Israel kariimet nungaram: Hebrews 12:18-21; Acts 7:30-38; Galatians 4:24-25.
Engel: (Greek den te anggelos) Nup engel ko nunguning mu “den ta ale ago tai bala ko kari”, se English den te “messenger” masan. Engel alo mu Kaem ko ura kari, duruk wonong te ilak bagasan. Tom saki Kaem nunga manarso se ko kariimet nunga sangarmonko taisan: Acts 12:6-11; 27:23; Hebrews 1:14. Aking ura saki betemonko taisan: Genesis 19:1-29; Revelation 7:1. Nuna bur se me nungarkasan. Bare nunumi wetang te betesan mu asele nungarkasan. Engel alo nunga supuling biya bo mu nup Michael: Jude 9. Se engel biya bo tala mu nup Gabriel: Luke 1:19,26.
Greek kariimet: Tom imi te Greek kariimet nunga wonong gira mu Athens, se nononga ali sor ko nup mu Greece. Girakala nuna sor saki ko kariimet agotala nunga bitarukasan, se kariimet umutang Greek den ikiman ale te munakakasan, ale nunga munan saki agotala karo tuikasan. Greek kariimet nononga kaem kawel suen biya, se temple se kaem kawel nodora suen biya tala: Acts 17:16,22-23. Udagi Rome kariimet nongorak kagerman ale nunga kiaman, ale nunga ali sor bitarukasan. Nuna Greek den ikiman tala, ale te munakakasan. Se kari New Testament batagorman mu Greek den te bataguru gilingiman.
Hebrew den, Greek den, se Aramaic den: Hebrew den mu Israel kariimet nunga den, se Old Testament mu Hebrew den se Aramaic den te batagorman. Se tom Jesus ali imi te tairam mu Greek den mu sor suen biya te munakakasan, buta se New Testament mu Greek den te batagorman. Hebrew den se Aramaic den mu ko ikia se bala mu pingi pingi. Aramaic den saki Mark 3:17; 5:41; 7:11,34; 14:36 mu te arikko.
Herod: Nup Herod mu kari supuling ilagala ilagala nunga nunup.
1. Bo mu Herod Biya, Herod the Great (Luke 1:5). Nu Esau ko gue te ko kari bo. Tom Jesus bilangaram tom te nu Judea sor bitaruwakaso (yia tom B.C. 37 nama B.C. 4 iwita). Ale Juda alo nu te ko kuemonko nu temple biya Jerusalem kaolam. Bare noko kilek memek biya. Nuguta balam se Bethlehem kuriang nunga moman se kueman (Matthew 2:16-19).
2. Se noko namar bo mu ko nup Herod Antipas. Nu Jesus ko tom te Galilee sor bitaruwakaso. Nuguta balam se Anuwa marak kari John mu dogotak batagorman (Mark 6:14-28). Se Jesus Herod imitang ko tom bo te balam mu kausik diwang ko ma balam (Luke 13:31-32). Nuna Jesus diruwuman ale Herod imitang kote ilak namaman (Luke 23:7).
3. Se Herod Biya ko numas bo mu nup Herod tala, se ko nup bo King Agrippa. Nu balam se James moman se kueram (Acts 12:2). Noko numi patowara mu ko, kuera memek tam ale kueram (Acts 12:20).
4. Noko namar mu nup Herod Agrippa tala. Paul king imitang moke te numi duap balam (Acts 25:13-26:32).
Israel: Israel mu Israel kariimet nunga girigir Jacob ko nup bo: Genesis 32:28; 35:10. Se ko gue te kariimet arataman mu nunumi balman “Israel kariimet” maman. King David ko namar Solomon kueram mu te Israel kariimet pagaman motam ilagala arataman. Kariimet koma south mu te bagakasan mu nunga ali sor nup beteman Judah maman, se nunga wonong biya mu Jerusalem. Se kariimet koma north mu te bagakasan mu nunga ali sor nup beteman Israel maman, se nunga wonong biya mu Samaria. Udagi, yia tom 722 B.C. mu te, Assyria ko kager kari taiman ale Israel ko kariimet ura dungan ko nunga giman ale arungu namaman. Se aking yia tom 586 B.C. mu te, Babylon kager kari alo Judah sor ko kariimet nungumik te butatala beteman: Matthew 1:12. Se udagi te kariimet suwan suwan ta pila pila nunga sor te taiman. Bare nongota nunumi me bitarukasan, ali sor saki ko king nobowa ningi bagakasan.
Yia tom A.D. 70 mu te, Rome kager kari alo taiman ale nunga temple parasuwuman: Luke 21:5-6; 20-24. Se Israel kariimet suen biya parasaman sor sor namaman bagakasan. Ulengkota saki nunga sor te pila pila taikasan, ale 1948 mu te nongota nunumi bitua duap beteman, ale nunga ali sor nup Israel beteman. Se ana nup ilagala te nunga balsan: Israel kariimet (Israelis) se Juda kariimet (Jews). Tom saki ana nunga balsan Hebrew kariimet (Hebrews). Nononga girigir bo nup Eber ewere te se: Genesis 10:24-25; 11:14,16-17.
Jawe: (Hebrew den te JHWH; English den te LORD, Jahweh, Jehovah) Kaem Moses ilak munakawaram se Moses Kaem isuam, “Ka nip balu se ikiekko,” mam. Se Kaem Hebrew den te numi nup balam “Jawe” mam, se nup mu ko nunguning iwita: ani bagasam. Se ko ikia mu nu tom suen biya uwutata Kaem baga lagoso. Juda alo nup mu balmonko nguangakasan. Se nuna Kaem den kaukasan ale tai nup mu arikasan mu gurugukasan ale nup Adonai mu te balukasan. Tom sikina Jesus numi balukaso “ani bagasam” makaso, mu awuk, noko nup mu Jawe tala. Se borta ko Juda kari saki nongomang ningi nunguning mena mu manga te usagomonko ilak kaeman: John 8:58-59.
Jesse: Jesse mu King David ko nuet. Nu Jesus Kristus ko usir. Prophet Isaiah girakala balam uwutata Kristus mu Jesse ko gue te tairukko. Isaiah 11:10; Matthew 1:5-6; Luke 3:32; Acts 13:22; Romans 15:12; Revelation 5:5; 22:16.
John: John mu kari bo suwanta ko nup mena. 1. John bo mu Anuwa marak kari John. 2. Se Zebedee ko kuriang ilagala, James se bo John tala. Nuna Jesus ko olekem alo. 3. Simon-Peter ko nuet ko nup mu John tala. 4. Se Mark ko nup bo John tala.
Joshua: Tom Moses kueram mu Joshua Israel kariimet nunga giam ale nongorak ali Canaan Kaem balu nungaram mu te nongorak namaram. Nuna kariimet saki ali mu te bagaman mu nunga karo parasuwuman. Se Joshua mu ali mu pakakumuram ale Israel ko digo komal 12 mu nungaru gurugam. Bare Levi ko digo komal mu ali bilik bo me nungaram, mu awuk, nuna priest ura betemonko. Joshua mu kari dom yawara. Nu kariimet nunga maonam, Kaem la kowom karo se lagomonko mam. Acts 7:45; Hebrews 4:8. Juda alo nunga tom bibiya: Juda alo yia suwan suwan ningi nunga tom bibiya karogo. Tom mu kapa nungarukaso mu Jerusalem namakasan ale Kaem aguwaya nunga saongam mu ko nungamin tugukasan ale amilmil te nup patawukasan. Juda nunga tom bibiya nunguningkiri mu bo Bread Yeast Mena Nana ko tom se Passover masan, bo Pentecost masan, se bo mu Sasal sapara ale ningi bagara ko tom.
Juda: Kariimet suen la Jacob ko gue te arataman mu ana nunga balsan “Juda kariimet” masan, kam sikina “Israel kariimet” masan (English den te Jews, Israelites).
Judea: (Judia) Greek alo se Rome alo Judah se Benjamin kariimet nunga sor nup beteman mu Judea maman. Jesus ko tom te Judea mu province bo ko nup, se ko wonong gira mu Jerusalem.
Judah: Judah mu Jacob ko kuriang bo ko nup, se ko nup bo Israel tala. Jesus mu Judah ko gue te aratam.
Kaem: (God; Hebrew den te El / Elohim, se Greek den te Theos) Kaem mel suen biya beteram. Nu Kaem Giragir, nu Sor Kotam. Kaem nunguning kota suwanta, bare ko bala ilagala suwan: Nuet, Namar, se Bur Laili. Kaem suwanta: Mark 12:29; John 17:3; Rom 3:30; 16:27; 1 Cor 8:4-6; Gal 3:20; Eph 4:6; 1 Tim 1:17; 2:5; James 2:19; Jude 25. Nuet, Namar se Korang Bur: Mat 28:19; 3:16-17; John 14:16,26; 17:21; Acts 2:33; 2 Cor 13:14; Eph 4:4-6; 2 Thes 2:13-14; 1 Pet 1:2.
Hebrew Greek Waskia English
El / Elohim Theos Kaem God
Jawe Kurios Jawe LORD
Adonai Kurios Kari Biya Lord
Meschiach Christos Kristus Christ
Kaem ko kawam sel: (tabernacle) Girakala Kaem Moses maonam se Israel kariimet kawam sel bo nungurman ale sor garagarayam mu te Kaem nup patawukasan. Barasukasan mu aking baruku gi karogo sor bo iru wore te namakasan. Tom nama Canaan dagiman mu sel kawam mu Shiloh anikaso. Bare udagi Solomon balam se temple biya bo Jerusalem kaloman ale Kaem nup te patawukasan, ale sel kawam mu ko nungamili saparam. Exodus 25-27 se Hebrews 9:1-4 arikko.
Kari Biya: (Lord, Hebrew den te Adonai, se Greek den te Kurios) Imi mu Kaem ko nup bo: letter bibiya ilagala K se B mu arikko. Se den “kari biya” mu ali imi te ko kari ko balso: lord, master. New Testament ningi nup Kari Biya mu Nuet, Namar se Korang Bur nongote aniso.
Kari Biya ko day tom biya: Bala imi Old Testament ningi biyala aniso. Se Paul tam te agotala balam. Den umu Kaem ko gomang magara wetang te bitirukko wore ko baluwoso. Tom mu te nu ko kariimet ningo diram mu nunga sanguk se yawarakala bagomonko. Bare nu kariimet memek alo mu ikup nungarukko. Tom Jesus peleruk tairukko tom mu te mu uwutata aratukko: 2 Thessalonians 1:6-10; 2:2. Acts 2:20-21 se 2 Peter 3:10-13 ago arikko.
Kari ko Namar: (Son of Man, Pikinini bilong Man) Daniel ipingira bo iwita arigam, “Ani kari bo kari ko kuriang iwita mu arigem,” mam. Mu Juda nunga bala te, se ko ikia mu nu kakirip nunguning bo arigam. Se kakirip mu Kaem Biya sokel, marak, nup biya nikim garagar karogo mu tuam ale sor suen biya bituokko maonam mu nu arigam: Daniel 7:13-14. Owore te se Jesus numi balukaso Kari ko Namar makaso. Nu Kaem Biya ko Namar, bare nu kari nunguning tala, ana suen la nanga nangama ta ko kari.
Kingdom: Melmasak suen biya king bo ko kuting bowa ningi agi ko bitua bowa ningi aniso umutang balsan king owore ko kingdom masan. Kingdom mu ningi mu ali, kariimet, buruk kausik, se melmasak suen biya mu nu la iramurso.
Kaem mel suen la beteram se noko la. Se nu King Biya bagoso. Motam motam Adam Eve ilak noko kingdom yawara ningi bagakasan. Bare udagi nuna noko kuring kulukurman ale Satan bowa ningi namaman. Satan aitak ali imi ko supuling bagoso: John 12:31; 14:30; 16:11; Ephesians 2:2. Bare Jesus kariimet nunga memek siwurokko kueram, ale nongomang ningi nunguning alo mu nunga gi Kaem ko kingdom ningi nunga awuram. Nu akingtala peleruk tairuk ale Satan ko sokel menawu sapuruk ale nongomang ningi nunguning alo mu nunga giokko. Owore te se ana balsan, “Nika kingdom am tairukko,” ma balsan. Tom mu tai aratuk mu Jesus mel suen la bituokko: 1 Corinthians 15:22-28; Revelation 11:15; 19:6,16. Kaem ko kingdom mu aitak sokel ago baga se lagawoso: Matthew 13:31-33.
Kristus: (Greek den te Christos; Christ, Krais; Hebrew den te Meschiach; Messiah, Mesaia) Nup imi ko nunguning mu, kari king ko aratukko agi priest ko aratukko se olive oil supuling te warsan, imitang nup owore ko nunguning. Munan imi Israel nunga munan. Buta se Jesus mu nu Kristus. Nu anananga king se anananga priest: Psalm 110; Hebrews 1:8; 4:14-5:10.
Kurios: Nup Kurios mu Kaem ko nup bo, Greek den te. Wetang awura ko den Kaem se Kari Biya arikko.
Law: Kaem law 10 se munan den saki saki agotala Moses tuam ale Juda kariimet alo karo tumonko nungaram. Den mu Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers, se Deuteronomy mu ningi aniso. Se aking Pharisee alo munan den saki law umu karogo kunasaman ale ninguru ta karo tuikasan.
Law ko kausa kari alo: (scribes, ol tisa bilong lo) Kari imitang nuna Law kariimet nunga kasurukasan. Tom mu te printing machine mena, se nunga ningi saki Kaem ko den tam guang te batagurukasan ale moa nunguru bitakasan.
Levi kari alo: (Levites, lain bilong Livai): Levi kari alo mu Jacob ko kuriang Levi ko gue te arataman. Se kari Levi ko gue te mu la priest ko bagakasan. Se saki priest ko me bagakasan mu nuna temple ningi priest nunga ura sangarukasan. Moses Aaron ilak mu Levi ko gue te arataman.
Manna: Manna mu inang duap bo. Tom Moses Israel kariimet arungu Egypt beteman ale Canaan taikasan, mu sor garagarayam mu te na mena se Kaem manna nungaram se nokasan. Turomola nuna manna mu gikasan, ale nokasan ale te yawarakala bagakasan: Exodus 16:14‑21; Numbers 11:7-9; 1 Corinthians 10:3-4. Jesus kota numi balam, “Inang duruk wonong te tairam mu anigita. Imi no mu tom suen biya yawarakala bagerko,” mam: John 6:46-51.
Mayang whip: (wip) Mel whip mu bu iwitatala, bare mu mayang, bulmakau guang te nungurukasan ale ko buranong mu ain bilik ikup ikup mu te kalokasan.
Melchizedek: (Melkisedek) Genesis 14:17-20; Psalm 110:4; Hebrews 7.
Messiah: (Mesaia) Nup Messiah ko nunguning ko ikiko mu wetang awura ko den Kristus arikko.
Moses: Moses mu Israel kariimet nunga kari supuling biya. Kaem nu atumukiram se Israel kariimet nunga giok ale Egypt betemon ale ali Canaan Kaem balu nungaram wore te nongorak namurukko. Nu lage suen biya te Moses ilak munakakaso, ale kiwem duap duap mu te nu numi wetang awukaso. Kaem Moses kuting te law 10 mu wetang awuram. Genesis, Exodus, Leviticus, Numbers se Deuteronomy mu Moses ko batoga masan.
Paradise: Nup paradise mu ko nunguning mu ningam biya bo ko kar kalo laturman iwita, se tam sisik bala yawara yawara ningi aniso. Se ningam Eden mu ana balsan paradise masan, aking duruk wonong betelatala paradise ko ma balsan: Luke 22:43; 2 Corinthians 12:4; Revelation 2:7.
Passover tom se Bread Yeast Mena Nana ko tom: Kaem ko engel alo Israel kuriang laun nunga ilu kia se Egypt kuriang nodogotak batutumuman umutang balsan Passover tom masan. Kaem Moses maonam se ko kariimet alo sipsip moman ale ko gue mu nunga songkuring te ilu ilu karogo nama se nunguning mu kai naman. Se engel alo gue mu arikasan mu kia kapa se, Egypt alo nunga kuriang laun mu nodogotak batutumuman: Hebrews 11:28. Turom teketa umu te Israel alo barasaman Egypt beteman ale Canaan nama se, kowarkalal tirom 7 mu te bread yeast te me nunga mu la nokasan, ale tom imitang ma balman Bread Yeast Mena Nana ko tom maman: Exodus 12:1-13,21‑27, 43-49. Israel alo yia suwan suwan te Passover mu ko nungamin tugusan. Jesus mu ana Kris alo nanga Passover ko sipsip: John 1:29; 1 Corinthians 5:7; 11:23-24. Pentecost tom: (Pentikos) Passover tom menaso se tirom kowarkalal 50 pela namoso asele Pentecost ko tom aratoso. Tom umu Israel alo nunga inang gi ilu biguwura ale Kaem amilmil tua ko kam. Nuna tom Kaem Duruk Sinai mu te ko law 10 pela Moses tuam mu ko karogo nungamin tugukasan.
Jesus Passover tom te kueram, ale aking barasam geragawa tirom kowarkalal 40 pela ali imi te baga asele duruk wonong te namaram. Namawaram mu buring ko tirom kowarkalal 10 pela namaram asele Pentecost kam tai aratam. Se olekem alo biguwuman bagaman se Korang Bur nongote kaparam ale sokel nungaram: Acts 2:1-4. Se Peter sokel ago Jesus ko dugu duap kariimet nunga manarukaso, se tom mu te 3000 kariimet Jesus ko nongomang ningi nunguning aram. Se mu inang gi ilu biguwukoyam Kaem nunga giam.
Pharisee alo: (Farisi) Juda kariimet nunga ningi kari motam biya bo mu Pharisee alo. Nuna Moses ko law mu ko gek am balu se, munan saki tala nongota nunga ikia te beteman mu kariimet karo tumonko balukasan: Mark 7:3. Ale nuna kiwem umu ko sail karogo balu se nunumi balukasan mu nuna kariimet ningo ko nunumi balukasan. Ale Israel kariimet saki alo nuna bitakasan mu iwita me bitakasan mu nunga balukasan “munan memek betera ko kariimet alo” makasan.
Pharisee alo Jesus ninguru biriruwukasan. Bare nunga ningi suwan suwan Jesus ko nongomang ningi nunguning aram. Nicodemus mu bo, se Gamaliel, se Paul mu betelatala, bare Jesus ko nongomang ningi nunguning aram: John 3:1; Acts 5:34; Acts 23:6; 26:5; Philippians 3:5. Pharisee kari alo mu Sadducee kari alo mu nongorak nunumi nongomang suwanta mena: Acts 23:6-8.
Priest alo: Jacob ko namarari 12 pela mu ningi, kuriang Levi ko gue mu Israel ningi priest ura bitakasan. Nuna Canaan ali bilik bo me pagaru nungarman. Bare nuna Jacob ko kuriang gue saki mu nunga ningi baga se, nunga tom tom te Jerusalem namakasan ale kariimet nongoma tata tama bita Kaem tuikasan.
Priest nunga gira kari suen biya. Bare biya nunguningkiri mu Priest Supuling makasan (High Priest, Hetpris). Yia suwan suwan ningi nu kota diram kuwim laili nunguningkiri mu ningi kasu nagukaso. Imi kausa iwita, kariimet te ikimon Kaem mu laili nunguningkiri iwita ko ikimonko. Bare Jesus ana nogo ko kueram ale tareng mu parasuwuram se aitak ana Kaem kumik duap te am namanakko: Matthew 27:51; Hebrews 10:19-23. Jesus mu anananga Priest Supuling: Psalm 110:4: Hebrews 7:17. Se aitak awiriya Jesus ko gomang ningi nunguning mu nu priest tala bagoso: Revelation 1:6; 5:10; 20:6.
Prophet alo: Prophet alo mu Kaem kuring balu pagorsan: 2 Peter 1:19‑21. Tom saki Bur Laili ikia nunga kasurso se nuna mel udagi aratukko mu ko kariimet nunga sinar awusan. Ale tom saki nuna mel aratuwoso mu ko dugu duap balsan ale kariimet sangam nungaru se nunga kiti gurugusan. Prophet nunguning mu Kaem kota atumukereso. Se awiriya kota ko ikia te prophet ura beteso mu prophet kawel.
Rome: Rome mu Italy sor ko wonong biya. Jesus ko bilangara tom te Rome sokel ago baga se sor bibiya suen biya bowa tugumam, Israel sor agotala bowa tugumam. Caesar mu nunga supuling.
Sabbath tom: (the Sabbath, taim bilong Sabat) Juda alo nunga Sabbath tom mu Friday bainga ningi duap bitakasan, nama ukiakaso Saturday bainga ningi ko tom kuakaso. Sabbath tom te mu nuna ura bo me ta bitakasan: Genesis 2:2-3. Kaem tom 7 mu te noman saparam iwitatala, nuna nonoman sapakasan: Exodus 20:8-11. Nononga ura dungan betera ko kariimet ago la nonoman sapakasan: Deuteronomy 5:12.
Bare Pharisee alo Sabbath tom ko munan saki nononga ikia te awu awu karogo namaman. Ko kausa bo mu iwita: Kari bo tam bilik bo suwik atumok ale ningi namuruk, mu nu atumu pituwurokko me ago kaerukko, mu awuk, nuna balmon nu Sabbath ko munan kulukam ale ura bitawoso mamonko.
Sadducee alo: (Sadyusi) Juda alo nunga ningi kari motam gotek bo mu nunga balukasan Sadducee alo. Nunga ningi suen biya tala mu priest, se temple ningi ura bitakasan. Nuna kari nungumik mel ago, se nunup ago. Sadducee nunga munan kilimik, se Pharisee nunga munan kilimik, se tom saki den te nunumi ilukasan. Sadducee kari nunga ikia kawel saki mu iwita balukasan: engel mena, se bur memek mena tala makasan, ale kariimet kueman mu udagi me barasomonkowo makasan. Ale tutera kam biya mu mena tala makasan, ale koma ningo tata ko kam mena tala makasan. Juda nunga court biya Sanhedrin mu ningi kari saki Sadducee, se saki Pharisee, se Paul nunga iki se den nomokete balukaso: Acts 23:6-9. Matthew 16:1,6,11-12; 22:23 ago arikko.
Samaria: Girakala, Israel paga ilagala aram. Kariimet koma north mu te bagakasan mu nunumi balukasan Israel, se koma south mu nunumi balukasan Judah makasan. Israel ko wonong biya bo mu Samaria. Samaria ningi saki kaem kawel nunup patawukasan, se saki mu Kaem nunguning nup patawukasan. Udagi Assyria kager tairam ale Samaria kariimet ura dungan ko nunga giman ale arungu namaman. Samaria kariimet saki am bagaman mu sor iwareng ko kariimet nongorak no gi se bagakasan. Duap owore te se Juda kariimet alo mu Samaria kariimet me nunga kuakasan, ale nunga balukasan kariimet memek makasan. Se Samaria kariimet betela Juda alo me nunga kuakasan.
Sanhedrin: (Kaunsil) Sanhedrin mu Juda alo nunga court biya, ko kari 70 agi 72 iwitata. Priest supuling mu Sanhedrin ko president bagakaso. Se priest bibiya saki, law ko kausa kari saki, se kari bibiya saki Sanhedrin ura ilukasan. Nuna suen biya Sadducee, se sang mu Pharisee. Se Juda kari ikup bitakaso mu ko ikup arikasan. Ale ko memek koma ikup am suen biya tuikasan. Bare balmon se kari mu momon se kuerukko mu ko sokel nonongate mu mena, Rome kari supuling nunga sor bitaruwakaso umutang baluk mu asele uwutata betemonko: John 8:31.
Nuna nunga lingalong saki, ikup guyak te ariga ko, mu karogo, bare Jesus ko den te aringimonko mu lingalong mu me karo tui gilingiman. Bo mu nuna kuwim temple koma south te biguwumonko mu me te biguwuman, ale wetang te me biguwuman tala. Ale bo mu nuna pempem la woremkalal la biguwumonko, bare mu betela me karo tuman. Bo tala mu kari ko ikup koma momon se kuerukko agi mu, tom ilagala ningi ko munak ilumonko, bare mu betela me karo tuman. Se bo tala mu Sabbath tom te agi Juda nunga tom bibiya ko tom te kari ko ikup guyak me tuatomonko munan aniram mu yam kulukurman tala, ale Jesus tom biya mu ningi ko ikup tuati gilingiman.
Sasal sapara ale ningi bagara ko tom: (Feast of Shelters, Feast of Tabernacles, Feast of Ingathering of Harvest) Yia suwan suwan ningi sige October te tom biya imi ko tom tai aratukaso. Mu Juda alo inang wheat ningam ningi gi bolala awuman mu ko Kaem amilmil tuikasan. Nuna sasal gotektek sapakasan ale tirom kowarkalal 7 iwita ningi baga se, girakala nunga taleng girigir yia 40 mu ningi sor garagarayam mu te geraga se kawam sel sapakasan ale ningi bagakasan mu ko nungamin tugukasan.
Satan: Satan mu engel bo, bare nu numi patowaram ale Kaem kiarukko karogo kaeram, se Kaem nu kaoram. Nu engel sang nunga giam ale ali imi te tai kaparam: Matthew 25:41. Satan ko engel arungu ali imi te bur memek iwita bagasan se nu nunga supuling bagoso: Mark 3:22-23. Satan tom suen biya Kaem ilak kagera lagoso. Noko nup Satan mu ko nunguning mu iwita: “saki alo den te nunga atuma ko kari”. Nu kawel kari: John 8:44. Noko gomang mu nu kariimet nongomang kulukok se Kaem kuring kulukurmon ale nama memek tamonko: John 10:10. Bare nu ko bur memek alo nongorak mu tom nukum te memek biya nunguning aringimonko: 2 Peter 2:4; Revelation 12:9; 20:10.
Septuagint: Old Testament mu Juda alo nunga den Hebrew se Aramaic mu te batagorman. Bare yia tom 300 B.C. se nama A.D. 300 mu, Greek den mu nama den biya ko aratam se sor suen biya te munakakasan. Bore te se, yia tom 250 B.C. iwita mu Old Testament mu guruguman se Greek den te namaram. Nup Septuagint mu Rome nunga Latin den, se ko nunguning mu 70. Juda kari 70 nongomang ningi nunguning aram se biguwura la Egypt ningi wonong Alexandria baga se, Old Testament Hebrew se Aramaic te aniram mu guruguman se Greek te namaram.
Solomon: Solomon mu David ko kuriang kari bo. Nu nuet David kuwim te Israel nunga king biya ko aratam. Se Kaem Solomon isuam, “Anapeya ko kuar mu balu se kisekko,” mam. Se Solomon Kaem maonam, “Aninga angamang mu ikia sinar ningo aisu se ka kariimet te nunga bituekko,” mam. Se Kaem butata beteram ale mel ningo ningo karogo la tuam.
Girakala se tai Solomon ko tom te mu Juda alo kawam sel ningi Kaem nup patawukasan. Bare Solomon sel kawam imi kuwim te Kaem ko temple kawam nunguning kaolam. Temple mu kiwol se bala ningo ningo wore te kaolam, ko ariga yawarakala nunguningkiri. Solomon: Matthew 1:6‑7; 6:29; 12:42; Luke 11:31; 12:27; Acts 7:47.
Sor saki ko kariimet: (Gentiles, nations, ol arapela lain) Kariimet Juda nunga gue suwan mena mu sor saki ko kariimet iwareng ma nunga balukasan. Bare anananga Kaem Biya mu Juda ta se sor saki ko kariimet iwareng ta am nunga kua saposo. Noko gomang kariimet suen la giris palagomon ale ko kingdom ningi kasu nagumonko aniso. Bare noko kua nangara se ko gomang motam umu nu Juda kariimet ningi wetang awuram. Nuna te asele noko munan se noko den ningo mu aratuk sor saki ko kariimet nongote nama kapurukko.
Sulphur: (salfa, brimstone) Sulphur mu manga duap bo darador se aringiyam, tama biya ko mutim ningi tawun biya arikko. Tama kaniruk mu siring biyala aratukko, umutang mu sulphur ko siring: Genesis 19:24; Revelation 9:17-18; 14:10; 19:20; 20:10; 21:8.
Synagogue: (sinagog, haus kibung) Juda alo nunga biguwura kawam mu ko nup synagogue masan. Nunga wonong wonong suwan suwan te mu synagogue karogo la. Sabbath kam te mu synagogue ningi kagin bita se Kaem ko den ikikasan. Synagogue mu biguwura munak te iluwa ko kuwim tala, ale ningi kuriang agotala school kapakasan. Juda alo synagogue ningi tama bita Kaem me tuikasan. Nuna Jerusalem namakasan ale temple ningi diram tama bita tuikasan. Juda alo nunga kiwem girakala se tai aitak mu sor iwareng te ta baga se wore nunga synagogue karogo la: Acts 15:21.
Takis tata ko kari alo: (tax collectors) Juda alo ningi kari sang takis tata ko kari. Kariimet takis tata ko kari alo imi me nunga kuakasan ale nunga biriruwu due ko nunga awukasan, mu awuk, nuna nongote takis manga gikasan ale Rome government tui se, kariimet nunga kulurukasan ale nongote manga sang karogo tokasan ale nongota nunga kunup ningi awukasan: Matthew 18:17. Zacchaeus Matthew ilak mu takis tata ko kari: Luke 19:2,7-9; Matthew 9:9-10.
Tama bur ko siring yawara: (incense, smok smel) Juda alo tam liliki kiri gikasan ale melmasak sang siring karogo biguwukasan ale incense nungurukasan: Exodus 30:34-38. Se priest alo incense umutang altar awote kaikasan, se bur siring yawara nunguningkiri aratukaso ale kariimet nunga guranek karogo Kaem kote tarigikaso: Revelation 8:3-4.
Temple: Temple mu Juda alo nunga kawam laili Jerusalem wonong te anikaso. Priest alo temple ningi la diram tama bita Kaem tuikasan, kuwim bo kilimik te mena. Se yia suwan suwan te, tom ilagala suwan ko, Passover tom te, se Pentecost tom te, se Sasal sapara ale ningi bagara ko tom mu te, Juda kari alo suen la Jerusalem biguwukasan. Nuna sipsip mel karogo nama priest alo nungarukasan, se priest alo nongoma tokasan ale Kaem tama bita tuikasan.
Girakala Solomon temple bo yawarakala nunguningkiri kaolam. Bare udagi yia tom 587 B.C. mu te, Babylon alo taiman ale temple mu parasuwuman. Se Nehemiah Ezra ilak nunga tom te mu nuna temple bo iru kaloman se yia 500 iwita aniram. Bare mu betela, kager kari sang taiman parasuwuman tala. Se temple Jesus ko bilangara tom te anikaso mu yia 19 B.C. mu te kaola duap beteman, umutang Herod ko temple ma gilingisan. Se Jesus balu beteram uwutata, Rome kager kari yia tom A.D. 70 te taiman temple mu parasuwuman: Luke 21:5-6,20.
Aitak Kaem ko temple biya bo uwuta ali imi te me aniso. Ana Kris kariimet mu Kaem ko temple laili bagasan: 1 Corinthians 3:16-17; 6:19; 2 Corinthians 6:16. Kaem mu nu temple kari nuguting te kaloman mu ningi me bagoso: Acts 7:48; 17:24. John 4:20-26 ago arikko.
Ura dungan kariimet: (slaves) Tom Rome sor suen biya bitaruwakaso tom mu te, ura dungan betera ko kariimet suen biya nunguningkiri bagakasan, 6 million iwitata. Kariimet diara guruga kuwim te namakasan ale nunga diakasan. Se nuna ura bita se mu koma manga me tokasan. Kariimet saki nunga ura dungan betera ko kariimet mu yawarakala nunga bitarukasan. Ale saki mu ura bibiya nungarukasan se ilukasan tala. Bare kariimet saki mu nononga mu nunga bita maguwukasan. Ura dungan kari bo nagukaso agi mu kupukasan. Ale arikasan agi mu tam kangono te tagikasan se kuakaso. Agi mu mena mu, yaman ikup la tuikasan.
Ura dungan kariimet se nunga nokotam nunga den mu Ephesians 6:5‑9, se Colossians 3:22-25; 4:1, se 1 Timothy 6:1-2 mu te aniso. Philemon se 1 Corinthians 7:21-23 ago arikko. Ura dungan kariimet se kariimet ura dungan mena mu Kristus te launuria suwanta bagasan: Galatians 3:26-28; Colossians 3:11.
Zion: (Saion) Zion mu Israel sor te duruk bo ko nup. Se Jerusalem temple mu duruk Zion mu te anikaso. Nup Zion mu kuwim ilagala ko te balsan: Jerusalem ali imi te mu se, Kaem ko kingdom kualala mu te balsan tala: Hebrews 12:22.